Instytut Pamięci Narodowej 7 marca 1944 r. podpisana została umowa o scaleniu Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych - Komunikaty -

27 września 1939 r. w Warszawie powstała Służba Zwycięstwu Polski – pierwsza ogólnopolska organizacja konspiracyjna podporządkowana Rządowi RP. Organizacja ta szybko uległa przekształceniu w Związek Walki Zbrojnej.

14 lutego 1942 r., do kraju dotarła depesza, w której Naczelny Wódz, gen. Władysław Sikorski, rozkazywał: Znoszę dla użytku zewnętrznego nazwę ZWZ – wszyscy żołnierze w czynnej służbie wojskowej w Kraju stanowią „Armię Krajową”. Nazwa „Armia Krajowa”, to nazwa obejmująca niemal całokształt wysiłku zbrojnego polskiej konspiracji. Przemianowanie ZWZ na Armię Krajową miało także wymiar symboliczny. Wyraźnie ukazywało, że istnieją trzy części Polskich Sił Zbrojnych: Armia Polska na Zachodzie, Armia Polska w ZSRS i Armia Krajowa. AK miała zjednoczyć na płaszczyźnie ponadpartyjnej wszystkie organizacje zbrojne istniejące w kraju.

W latach 1942–1943 dowództwu Armii Krajowej zostały podporządkowane największe organizacje zbrojne, do tej pory uznające Rząd RP, lecz zachowujące niezależność. Były to: Narodowa Organizacja Wojskowa, siła zbrojna Stronnictwa Narodowego i Bataliony Chłopskie i organizacja wojskowa Stronnictwa Ludowego. Podporządkowały się także mniejsze organizacje. Stan zaprzysiężonych żołnierzy AK liczył około 300 tys. osób. Poza Armią Krajową istniała w polskim podziemiu zbrojnym organizacja polityczno-wojskowa – Narodowe Siły Zbrojne.

Proces formowania Narodowych Sił Zbrojnych rozpoczął się w lipcu 1942 r. w wyniku łączenia części Narodowej Organizacji Wojskowej i Organizacji Wojskowej Związek Jaszczurczy (ZJ), podporządkowanej Organizacji Polskiej. Za dzień powstania NSZ przyjmuje się datę 20 września 1942 r., kiedy to płk Ignacy Oziewicz wydał rozkaz nr 1/42, w którym zawiadamiał o objęciu funkcji pierwszego komendanta głównego NSZ. Po aresztowaniu Oziewicza w czerwcu 1943 r., następnym komendantem od sierpnia 1943 r. do śmierci w kwietniu 1944 r. był płk dypl. Tadeusz Kurcyusz „Morski”, „Mars”, „Żegota”. NSZ uważały Związek Sowiecki za głównego wroga Polski, obok hitlerowskich Niemiec, i tak go traktowały. Stąd wynikał opór w scaleniu z AK, deklarującą współpracę wywiadowczą i militarną z „sojusznikiem naszych sojuszników”.

Do 1944 r. NSZ nie były częścią Armii Krajowej, ale uznawały zwierzchnictwo Rządu Polskiego w Londynie i Naczelnego Wodza. Od momentu powstania prowadziły rozmowy z kierownictwem KG AK w celu unormowania stosunków pomiędzy obiema organizacjami. Po długich pertraktacjach, 7 marca 1944 r. podpisano umowę o scaleniu Narodowych Sił Zbrojnych z Armią Krajową. Umowa gwarantowała NSZ dużą autonomię w strukturach AK, prawo do prowadzenia własnej propagandy i werbunku. Dowódca NSZ został pełnomocnikiem AK ds. NSZ. Następstwem umowy było również zjednoczenie podzielonych od 1942 r. frakcji SN, które nastąpiło w kwietniu 1944 r. Skutkowało to działaniami mającymi na celu połączenie oddziałów NSZ z oddziałami Narodowej Organizacji Wojskowej – AK. Umowy scaleniowej nie zaakceptowała jednak cześć przywódców politycznych i wojskowych, która wywodziła się z Grupy „Szańca” i „ZJ”. Nastąpiło to w kwietniu 1944 r. i było spowodowane z jednej strony zatajeniem przez dowódcę Armii Krajowej gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego korzystnych dla NSZ wytycznych scaleniowych od Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego, z drugiej zaś – chęcią utrzymania pełnej kontroli nad organizacją. W wyniku rozłamu powstały dwie organizacje NSZ: jedna scalona z AK (NSZ-AK) i druga samodzielna (NSZ-ZJ).

19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki rozwiązał Armię Krajową, zdekonspirowaną w dużej mierze wobec Sowietów podczas akcji „Burza”. Wkrótce jednak zaczęto tworzyć ściśle zakonspirowane struktury mające prowadzić walkę przeciwko nowej, sowieckiej okupacji.

Po rozwiązaniu AK działacze Stronnictwa Narodowego rozpoczęli tworzenie nowej formacji wojskowej – Narodowego Zjednoczenia Wojskowego. W jego skład weszły oddziały NOW i NSZ scalone uprzednio z AK. Głównym celem politycznym i militarnym NOW była walka o niepodległość Polski, utrzymanie granic wschodnich z 1939 r. i zwalczanie okupacji sowieckiej. Organizacja działała w formacjach regularnych do 1946 r. Równolegle do początku 1946 r. działały lokalne struktury NSZ-ZJ oraz oddziały posługujące się nazwą NSZ.

***

Polecamy publikacje Instytutu Pamięci Narodowej:

Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. I, cz. 1, 2. Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, wydanie II (poprawione i uzupełnione), Instytut Pamięci Narodowej i Studium Polski Podziemnej – Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie, Warszawa 2015

Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. II, część 1, Czerwiec 1941 – kwiecień 1943, wydanie II (poprawione i uzupełnione), Instytut Pamięci Narodowej, Studium Polski Podziemnej – Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego w Londynie, Wojskowe Biuro Historyczne im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego, Warszawa 2019

Polecamy Państwu również publikacje IPN dotyczące obozu narodowego i jego wojskowych formacji:
Władysław Kołaciński „Żbik”, Między młotem a swastyką, opracowanie i posłowie Leszek Żebrowski, Wydawnictwo Capital, IPN 2018, w której autor opisuje swoją działalność w Narodowej Organizacji Wojskowej i NSZ.

Jan Żaryn, „Taniec na linie, nad przepaścią”. Organizacja Polska na wychodźstwie i jej łączność z krajem w latach 1945–1955, Warszawa 2011 – znaczna część książki została poświęcona losom Brygady Świętokrzyskiej po jej wymarszu z terenów okupowanej Polski.

Obóz narodowy w obliczu dwóch totalitaryzmów, pod red. Rafała Sierchuły, Warszawa 2010. Książka jest owocem wielu lat pracy badawczej nad dziejami ruchu narodowego i próbą przedstawienia jego losów zarówno w latach II wojny światowej, jak i w okresie terroru komunistycznego. Jest ona także plonem trzech organizowanych przez Instytut Pamięci Narodowej w latach 2007–2008 konferencji naukowych poświęconych historii obozu narodowego.

„Biuletyn IPN” nr 8–9/2007, w całości poświęcony dziejom ruchu narodowego

„Brygada Świętokrzyska NSZ” – dodatek historyczny do Niezależnej Gazety Polskiej

Artykuły:

Anna Zechenter (IPN Kraków), Brygada Świętokrzyska NSZ ocaliła więźniarki niemieckiego obozu w Holiszowie

Rafał Sierchuła: Narodowe Siły Zbrojne (1942–1946)

Jan Żaryn, Dramatyczny marsz, czyli Brygada Świętokrzyska od wewnątrz, „Biuletyn IPN” 2002 nr 8–9

2 lutego 2023 r. w Przystanku Historia w Szczecinie odbyło się spotkanie z dr. Rafałem Sierchułą (Oddziałowe Biuro Badań Historycznych IPN w Poznaniu). „Narodowe Siły Zbrojne 1942-1948”. Jak powstały Narodowe Siły Zbrojne? Dlaczego nie doszło do pełnego scalenia NSZ i AK. Zapis rozmowy jest dostępny na kanale IPNtv:

10 lutego 2022 r. odbył się panel dyskusyjny pt. „Armia Krajowa - armia inna niż wszystkie.” Uczestnicy debaty: dr Andrzej Chmielarz, dr Maciej Korkuć, dr Kazimierz Krajewski, dr Tomasz Łabuszewski i dr Bartłomiej Szyprowski. Zapis panelu jest dostępny na kanale IPNtv:

Artykuły w portalu www.przystanekhistoria.pl:

Waldemara Grabowskiego, ZWZ z trzech perspektyw i Od ZWZ do Armii Krajowej.

oraz artykuł Piotra Niwińskiego, Powstanie Armii Krajowej.

Polecamy wystawy:

poświęcone komendantom ZWZ-AK https://ipn.gov.pl/pl/historia-z-ipn/159610,Komendanci-ZWZAK-wystawy-elementarne.html

i Armia Krajowa, prezentującą podstawowe zagadnienia związane z powstaniem i rozwojem Armii Krajowej, największej organizacji zbrojnej polskiego podziemia w czasie II wojny światowej https://edukacja.ipn.gov.pl/edu/wystawy/wystawy-elementarne/156868,Armia-Krajowa.html#gallery-3