Instytut Pamięci Narodowej Bogusław Wójcik: Ludwik Chmaj – profesor i patriota - Historia z IPN -

Wybuch II wojny światowej miał swój dramatyczny wpływ również na losy wykładowców z ośrodków uniwersyteckich w Wilnie i we Lwowie. Prof. Ludwik Chmaj był jednym z wybitnych przedstawicieli tego środowiska, w którym działalność naukową łączono z zaangażowaniem społecznym i aktywnością polityczną. Postawa ta była zgodna z etyczną normą nakazującą branie odpowiedzialności za innych i za państwo ze względu na posiadane kompetencje i autorytet społeczny. Jak potwierdza przykład prof. Ludwika Chmaja działanie zgodnie z tą normą posiadało ogromne znaczenie zarówno w trakcie wojny jaki i w obliczu wydarzeń stanowiących jej dalsze polityczne konsekwencje.

Z chłopskiej rodziny – przez Strzelca – na uniwersytet

Ludwik Chmaj urodził się 15 lutego 1888 r. w Głogowie koło Rzeszowa w rodzinie chłopskiej.

Od młodych lat angażował się w działalność społeczną i polityczną. W latach 1900–1908 uczęszczał do I Gimnazjum w Rzeszowie, gdzie należał do tajnej organizacji samokształceniowej. Po zdaniu matury rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim (UJ), które ukończył doktoratem w 1912 r. Gdy wybuchła I wojna światowa zgłosił się do „Strzelca”, ze względu na stan zdrowia nie znalazł się w szeregach tej formacji. W 1930 roku uzyskał habilitację i był docentem prywatnym na Wydziale Filozoficznym UJ. Krytykowany za poglądy polityczne samodzielną katedrę otrzymał jednak dopiero w 1938 r. na Uniwersytecie Stefana Batorego (USB). Posiadał już wtedy spory dorobek naukowy, którego wyrazem było opracowanie Kierunki i prądy pedagogiki współczesnej. W Wilnie włączył się także w działalność Związku Ludowej Inteligencji, przyczyniając się  m.in. do utworzenia bursy dla dwudziestu studentów USB.

Po radzieckiej agresji na Polskę 17 września 1939 roku Wileńszczyzna do 26 października 1939 r. znalazła się pod tzw. pierwszą okupacją sowiecką. Chmajowi udało się wówczas uniknąć aresztowania przez NKWD. Wspomnianą okupację zakończyło porozumienie pomiędzy rządami ZSRS i Republiki Litwy z 10 października 1939 r. Na jego mocy Wilno i obwód wileński zostały przekazane Litwie. Zarówno w ocenie części ówczesnych polityków litewskich, jak i z dzisiejszej perspektywy umowa ta jedynie oddalała moment utraty niezależności państwowej przez Litwę. Okres ten z jednej strony stanowił czas oddechu pomiędzy kolejnymi okupacjami sowiecką, niemiecką i ponowie sowiecką, z drugiej jednak strony coraz dotkliwsze dla polskiej społeczności stawały się represje o charakterze ekonomicznym i politycznym. 15 grudnia 1939 roku rząd litewski podjął decyzję o likwidacji USB oraz utworzeniu uczelni litewskiej. W jej konsekwencji zwolniono pracowników naukowych oraz usunięto około 3 tys. studentów. Odpowiedzią na ten fakt był bojkot „nowej uczelni” przez profesorów i studentów oraz zorganizowanie już w lutym 1940 roku tajnych wykładów.

W podziemiu

Świadectwem autorytetu społecznego i pozycji politycznej, jaką posiadał profesor Chmaj było jego wejście w skład działającego oficjalnie Komitetu Polskiego.

Możliwości tego gremium były niewielkie. Niemniej przez cały czas istnienia Komitet Polski prowadził systematyczną walkę w obronie interesów Wilnian. Wkrótce po ponownym wkroczeniu Armii Czerwonej do Wilna 15 czerwca 1940 r. uległ on rozwiązaniu. Po wybuchu wojny w Wilnie zaczęły funkcjonować także struktury podziemne - Służba Zwycięstwu Polski (SZP), której przedłużenie stanowiły Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) i Armia Krajowa (AK). Jesienią 1941 r. Ludwik Chmaj reprezentujący Stronnictwo Ludowe znalazł się w składzie Rady Wojewódzkiej utworzonej jako doradczy organ polityczny przy SZP. W sierpniu 1941 r. została ona przemianowana na Okręgową Radę Polityczną. Jej status uległ natomiast zasadniczej zmianie wraz utworzeniem w marcu 1942 roku Okręgowej Delegatury Rządu Wilno.

Działalność podziemna Ludwika Chmaja obok charakteru politycznego posiadała również wymiar naukowy. Zachowane w materiałach archiwalnych karty biblioteczne wskazują, że w lokalnych archiwach i bibliotekach gromadził on wypisy oraz przygotowywał nowe publikacje. O skali tych badań świadczy informacja, że zrezygnował tez z możliwości wyjazdu do neutralnej Szwecji, ponieważ nie mógł zabrać ze sobą „całości papierów”. W strukturze Okręgowej Delegatury Rządu Chmaj pracował jako referent nauczania uniwersyteckiego w Okręgowym Biurze Oświaty i Kultury oraz prowadził zajęcia z łaciny na poziomie szkoły średniej oraz w Katedrze Filozofii i Pedagogiki na podziemnym Wydziale Humanistycznym. Zofia Lewicka w krótkich notkach na temat nauczycieli z tajnego nauczania o Chmaju napisała:

Działania Polskiego Państwa Podziemnego na Wileńszczyźnie pozostawały w zainteresowaniu wywiadu sowieckiego już podczas okupacji niemieckiej. Władzom sowieckim udało się utrzymać pozory dobrej woli i wrażenie, że będą współpracować z polską administracją państwową w trakcie walk o Wilno w lipcu 1944 r. Już jednak 28 sierpnia tego samego roku podczas spotkania Konwentu Stronnictw Politycznych u Delegata Rządu w Wilnie, doszło do zatrzymania jego uczestników, w tym i Ludwika Chmaja.

Śledztwo i farsa procesu

W materiałach archiwalnych ze śledztwa NKGB (Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego) Litewskiej SRS zachowało się jego zdjęcie, na którym uwidoczniony został z podbitym prawym okiem, mocno opuchniętą twarzą, ostrzyżonymi włosami z wyraźnie malującym się zmęczeniem i przygnębieniem na twarzy.

Pozostaje ono dowodem, że podobnie jak innych polskich działaczy podziemia nie oszczędzono go w trakcie przesłuchań. W akcie oskarżenia z 4 maja 1945 zarzucono mu m.in. udział w opracowaniu dokumentu Wileńskiej Koncentracji Demokratycznej, zalecającego zwalczanie wpływów bolszewickich na społeczeństwo polskie i białoruskie, paraliżowanie działalności Związku Patriotów Polskich oraz stałe i systematyczne wzmacnianie postawy moralnej, patriotyzmu, siły woli i hartu społeczeństwa polskiego i białoruskiego.

►Czytaj więcej na portalu przystanekhistoria.pl