E-Księgarnia
Studenci jeszcze przed 1980 r. stanowili ważną część opozycji demokratycznej. W sierpniu 1980 r., pod bramą Stoczni Gdańskiej, grupa słuchaczy z miejscowych uczelni przedstawiła apel dotyczący uznania niezależnych organizacji studenckich. Młodzi ludzie pragnęli demokratyzacji uczelni i życia studenckiego, przestrzegania w kraju podstawowych swobód politycznych, poszanowania praw człowieka oraz polskich tradycji niepodległościowych i patriotycznych.
We wrześniu 1980 r. na Politechnice Warszawskiej spotkali się przedstawicieli różnych grup studenckich z całej Polski, w celu omówienia powołania organizacji, która byłaby studenckim odpowiednikiem „Solidarności”. Miesiąc później doszło do Zjazdu Delegatów Komitetów Założycielskich Niezależnych Organizacji Studenckich, podczas którego zdecydowano o powstaniu jednej organizacji środowiskowej pod nazwą Niezależne Zrzeszenie Studentów. Powołano również do życia Ogólnopolski Komitet Założycielski (OKZ), który miał zająć się sprawami związanymi z rejestracją zrzeszenia. 20 października 1980 r. OKZ złożył w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie wniosek o rejestrację NZS.
13 listopada 1980 r. sąd odrzucił wniosek. Decyzję uzasadnił tym, że organem odpowiednim w tej sprawie jest Ministerstwo Nauki Szkolnictwa Wyższego i Techniki. Władze PRL nie chciały zgodzić się na zalegalizowanie NZS, więc Minister Szkolnictwa Wyższego grał na zwłokę. W odpowiedzi studenci rozpoczęli akcje protestacyjne na uczelniach.
21 stycznia 1981 r. został ogłoszony przez studentów strajk okupacyjny w Łodzi. Dwa dni później OKZ ogłosił w całym kraju solidarnościową akcję protestacyjną. Jednym z głównych postulatów strajkujących było prawo do zrzeszania się w wolnych organizacjach, uwolnienia więźniów politycznych i zaprzestania represji wobec opozycji. Trwający od trzech tygodni strajk oraz kolejne rozmowy pomiędzy Komisją Międzyresortową a Międzyuczelnianą Komisją Porozumiewawczą skłoniły Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki prof. Janusza Górskiego do podjęcia 17 lutego 1981 r. decyzji o rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Następnego dnia min. Górski w Łodzi parafował porozumienie kończące strajk studencki.
Dzięki temu dokumentowi studenci wywalczyli:
- rejestrację NZS, autonomię i swobodę programową uczelni,
- udział studentów w ciałach kolegialnych uczelni,
- zniesienie praktyk robotniczych,
- wydłużenie studiów z 4 do 5 lat,
- zniesienie cenzury w wydawnictwach naukowych,
- dostęp do zakazanych dzieł kultury,
- zmianę w organizacji szkolenia wojskowego,
- prawo do swobodnego wyjazdu za granicę,
- powrót na uczelnie nauczycieli zwolnionych za przekonania polityczne.
W kwietniu 1981 r. odbył się w Krakowie I Zjazd NZS, uczestniczyło w nim 264. delegatów. Wybrano Krajową Komisję Koordynacyjną, a Jarosław Guzy został wybrany na przewodniczego organizacji. Wiosną 1981 r. struktury NZS obejmowały wszystkie uczelnie w kraju. Zrzeszenie liczyło około 80 tys. członków, działających na 89. wyższych uczelniach.
Po wprowadzeniu stanu wojennego NZS został przez władzę uznany za organizację antysystemową i w styczniu 1982 r. zdelegalizowany. Wielu działaczy internowano.
W drugiej połowie lat osiemdziesiątych na uczelniach podejmowano próby tworzenia nowych struktur organizacji. Rok 1988 był momentem prawdziwej reaktywacji NZS, a wrześniowy Zjazd NZS doprowadził do ostatecznej konsolidacji organizacji. Ponownie zalegalizowano NZS dopiero po powołaniu rządu Tadeusza Mazowieckiego we wrześniu 1989 r.
Prezes Instytutu Pamięci Narodowej Janusz Kurtyka, w czasach studenckich działacz Komitetu Założycielskiego NZS UJ, po latach w następujących słowach charakteryzował studencką organizację: NZS grupował młodzież nie doświadczoną jeszcze gorzkimi kompromisami życia codziennego w państwie komunistycznym – ale już świadomą, jak to życie wygląda i odrzucającą tę perspektywę. Ludzie NZS nie chcieli jedynie naprawy systemu władzy – inaczej niż znaczna część członków Solidarności. Nie chcieli udawanej i kontrolowanej debaty publicznej (bowiem ta niekontrolowana, według wielu po obu stronach ówczesnej barykady, mogła naruszyć pryncypia systemu i zagrozić nierozerwalnym sojuszom wojskowym w ramach Układu Warszawskiego) – inaczej niż znaczna część inteligencji. Nie chcieli pozornej lub prawdziwej akceptacji komunistycznej rzeczywistości - inaczej niż spora część społeczeństwa, od ponad trzydziestu lat poddawana mechanizmom komunistycznej inżynierii strachu. NZS był organizacją ludzi o bardzo zróżnicowanych poglądach – a więc demokratyczną. Był zdecydowanie i po prostu antykomunistyczny – a więc antysystemowy. Chciał wolności i marzył o niepodległości.
***
Materiały o tematyce dotyczącej Niezależnego Zrzeszenia Studentów, są dostępne w portalu IPN przystanekhistoria.pl, na stronach Instytutu Pamięci Narodowej oraz na kanale IPNtv:
- artykuł Tomasza Kozłowskiego, Młoda „Solidarność”;
- artykuł Krzysztofa Pleskaczuka, „Gazeta Strajkowa” wydawnictwo periodyczne białostockiego NZS-u w roku 1981. Od powołania do strajku…;
- artykuł Radosława Petermana, "Ja już jestem magistrem, a wy jeszcze nie." Walka o Niezależne Zrzeszenie Studentów.
- dyskusja na IPNtv: Precz z komuną. Niezależne Zrzeszenie Studentów na Śląsku.
- dyskusja na IPNtv: Niezależne Zrzeszenie Studentów – między ruchem studenckim a opozycją polityczną.
***
W 2020 r. IPN wydał książkę autorstwa Jadwigi Kowalczyk pt. Egzamin studenta i obywatela. Rzecz o strajku studentów łódzkich w 1981 r. Publikacja jest relacją ze strajku studenckiego w Łodzi, zorganizowanego w styczniu i lutym 1981 r. Jadwiga Kowalczyk, wówczas studentka czwartego roku Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej, opisuje rzeczywistość, której doświadczali studenci tej uczelni.
Zachęcamy do bezpłatnego pobrania broszury edukacyjnej pt. Niezależne Zrzeszenie Studentów 1980-1989.
W 2018 r. IPN wydał książkę autorstwa Macieja Klicha pt. Niepokorny. Historia lat 1976–1989. Książka zawiera wydarzenia z życia autora i historię Niezależnego Zrzeszenia Studentów (głównie w województwie katowickim), które przedstawione zostały na szerokim tle historycznym, zarówno w kontekście regionalnym, jak i ogólnokrajowym.
W 2016 r. Oddział IPN we Wrocławiu wydał książkę autorstwa Kamila Dworaczka pt. Niezależne Zrzeszenie Studentów 1980–1981. Książka opisuje działalność Niezależnego Zrzeszenia Studentów w całej Polsce w okresie solidarnościowej rewolucji lat 1980–1981. Nowatorska pod wieloma względami i solidnie udokumentowana publikacja wypełnia istotną lukę w historiografii. Odtwarza nie tylko dzieje jednego z najważniejszych ruchu społecznego, jakim niewątpliwie był NZS, ale też odsłania przed czytelnikiem procesy zachodzące wówczas w środowisku akademickim.
W 2014 r. Oddział IPN w Krakowie wydał książkę pt. „Niezależne Zrzeszenie Studentów w Krakowie w latach 1980–1990. Wybór dokumentów, tom 1, 1980–1981”, pod red. Henryka Głębockiego i Marcina Kasprzyckiego. Książka jest obszernym wyborem dokumentów poprzedzonych zarysem historycznym, przedstawia na przykładzie jednego z największych ośrodków akademickich, Krakowa, okres jawnej działalności „pierwszego” NZS, między sierpniem1980 a grudniem 1981 r.
W 2013 r. IPN wydał książkę pt. Bez (auto)cenzury. Z Wojciechem Bogaczykiem rozmawia Bartłomiej Noszczak. Jest to wywiad rzeka ze świadkiem historii Wojciechem Bogaczykiem, który był działaczem antykomunistycznej organizacji Wolność i Niezawisłość, absolwentem historii KUL, współpracownikiem warszawskiego SKS, uczestnikiem ROPCiO, kolporterem wydawnictw drugoobiegowych. W latach 1980–1981 był jednym z założycieli NZS KUL, następnie był członkiem Ogólnopolskiego Komitetu Założycielskiego NZS, Krajowej Komisji Koordynacyjnej NZS i jej Prezydium, uczestnikiem duszpasterstwa akademickiego o. Ludwika Wiśniewskiego, współzałożycielem KSN. Po 13 grudnia 1981 r. W. Bogaczyk był internowany, następnie działał w podziemnych władzach NZS (1987–1988).
W 2012 r. Oddział IPN w Katowicach wydał książkę autorstwa Tomasza Kurpierza pt. Zbuntowani. Niezależne Zrzeszenie Studentów w województwie katowickim 1980-1981. Monografia przedstawia dzieje NZS w województwie katowickim. Autor omówił struktury niezależnego ruchu studenckiego w okresie legalnej działalności na największych uczelniach w regionie – Uniwersytecie Śląskim, Politechnice Śląskiej, Śląskiej Akademii Medycznej i Akademii Ekonomicznej w Katowicach, opisał także działalność konspiracji studenckiej w czasie stanu wojennego – przede wszystkim na Uniwersytecie Śląskim i Politechnice Śląskiej.
Wersja elektroniczna publikacji w Bibliotece Cyfrowej IPN.
W 2012 r. IPN wydał książkę pt. Niezależne Zrzeszenie Studentów 1980–1981. Wybór dokumentów. Książka zawiera wybór dokumentów Niezależnego Zrzeszenia Studentów z lat 1980–1981. Pierwszy raz w jednym miejscu udało się zebrać tak bogatą dokumentację działalności różnych ośrodków akademickich, co jest tym istotniejsze, że jest to materiał rozproszony po bibliotekach, archiwach i kolekcjach prywatnych. Dokumenty prezentują różne aspekty aktywności NZS: od strajków i manifestacji po działania na rzecz środowiska, takie jak imprezy kulturalne czy walka o zmianę programów nauczania.
W 2011 r. IPN wydał książkę pt. Pokolenie 82–90. Niezależne Zrzeszenie Studentów na Uniwersytecie Warszawskim we wspomnieniach (1982–1990), autorstwa P. Pleskota i R. Spałka. W książce „Pokolenie 82–90” byli studenci opowiadają o szarej rzeczywistości lat osiemdziesiątych, w której próbowali odnaleźć swoje miejsce, przełamać panujący powszechnie marazm, zniechęcenie i przeciwstawić się opresyjnej polityce władz. Byli świadkami, uczestnikami i współtwórcami przemian ustrojowych. Wówczas bunt młodości szedł w parze ze sprzeciwem wobec ustroju.
W 2010 r. Oddział IPN w Krakowie wydał album pt. Niezależne Zrzeszenie Studentów 1980–1989. Obrazy. Opracowaniem koncepcji, wyborem i opracowaniem materiałów zajęli się: Joanna Dutka, Maciej Zakrzewski, teksty wprowadzające do rozdziałów przygotował Jarosław Szarek. Na kartach albumu przypomniane zostały najważniejsze wydarzenia z dziejów Zrzeszenia – od historii poprzedzających NZS Studenckich Komitetów Solidarności, poprzez okoliczności powstania, działalność w czasie karnawału „Solidarności”, pracę konspiracyjną w okresie stanu wojennego, po odrodzenie w drugiej połowie lat 80. i udział w przełomowych wydarzeniach 1989 r. Album poświęcony jest pamięci Prezesa IPN Janusza Kurtyki, działacza NZS UJ i inspiratora tej publikacji, oraz innych działaczy Zrzeszenia, tragicznie zmarłych w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 roku.
W 2009 r. IPN wydał książkę-wywiad pt. Jarosław Guzy. U źródeł złego i dobrego. Rozmowy z pierwszym przewodniczącym Krajowej Komisji Koordynacyjnej NZS. Najobszerniejsza część książki dotyczy okresu, kiedy Jarosław Guzy współtworzył, a następnie stał na czele Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Równie obszerne są części poświęcone okresowi internowania i komentarzom do lat późniejszych. J. Guzy dokonuje nieraz kontrowersyjnych interpretacji (szczególnie dotyczy to schyłkowego okresu PRL i następujących po nim przemian systemowych), posuwa się do ocen powszechnie uważanych za radykalne, które on sam nazywa racjonalnymi.
