Nawigacja

Historia z IPN

Janusz Wróbel: Przejęcie polskich wojskowych internowanych na Litwie i Łotwie przez Związek Sowiecki

W dniach 10-12 lipca 1940 r. pełnomocnik armii litewskiej płk Antanas Jakštas przekazał szefowi Wojsk Konwojowych NKWD, kombrigowi Michaiłowi Kriwence, 4373 internowanych polskich żołnierzy. Od sierpnia do października 1940 r. w ręce sowieckie zostali wydani także polscy wojskowi internowani na Łotwie.

  • Ankieta internowanego w Kalwarii, przekazanego z Litwy do ZSRS. Z zasobu IPN
    Ankieta internowanego w Kalwarii, przekazanego z Litwy do ZSRS. Z zasobu IPN

W wyniku przegranej kampanii wrześniowej, na terytoria Litwy i Łotwy, państw neutralnych w konflikcie, we wrześniu-październiku 1939 r. wycofała się znaczna liczba polskich wojskowych. Na Litwie internowano około 14 tysięcy żołnierzy Wojska Polskiego i Korpusu Ochrony Pogranicza. Później liczba ta stopniowo się zmniejszała, głównie w wyniku ucieczek, ale również oficjalnych wyjazdów do Niemiec i do ZSRS. Na Łotwie internowano 1570 polskich żołnierzy, których liczba również z czasem stopniowo spadała.

Wyjazdy dobrowolne

Od jesieni 1939 r. z Litwy i Łotwy do Niemiec i ZSRS przekazywano żołnierzy, którzy dobrowolnie zgłosili się na wyjazd. Władze Litwy zwolniły również internowanych pochodzących z przekazanej jej przez ZSRS części Wileńszczyzny. Od listopada 1939 r. do lutego 1940 r. do Związku Sowieckiego wyjechało z Litwy 1706, a z Łotwy 111 internowanych żołnierzy. Przekazani do ZSRS podoficerowie i szeregowcy mogli powrócić do swoich miejsc zamieszkania, natomiast oficerowie trafili do obozów NKWD w Kozielsku i Starobielsku. Do Niemiec wyjechało z Łotwy 418 żołnierzy, natomiast z Litwy – ok. 1600 internowanych żołnierzy i policjantów. Repatriowano też z Łotwy na Litwę grupę żołnierzy, którzy pochodzili z przekazanej Litwie części Wileńszczyzny.

Prikaz NKVD SSSR Nr 00806

15 czerwca 1940 r. ZSRS dokonał agresji na Litwę, zaś 17 czerwca armia sowiecka wkroczyła na Łotwę. W wyniku agresji ZSRS okupował oba te kraje. Państwa te formalnie zachowały suwerenność do początku sierpnia 1940 r., natomiast już w czerwcu 1940 r. drogą zamachu stanu pod osłoną okupacyjnych wojsk sowieckich przejęły w nich władzę rządy prosowieckie.

Po 20 czerwca 1940 r. obozy internowanych na Litwie otoczyło wojsko sowieckie i NKWD, a 6 lipca ogłoszono rozkaz nr 00806 Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRS Ł. Berii O przeniesieniu internowanych na Litwie wojskowych i policjantów byłego państwa polskiego do obozów jenieckich NKWD ZSRS.

Po protokolarnym przekazaniu przez płk. Jakštasa pełnomocnikowi strony sowieckiej kombrigowi Kriwence (10-12 lipca 1940 r.) 4373 internowanych Polaków, trzy transporty oficerów i policjantów skierowano pod nadzorem Wojsk Konwojowych NKWD do obozu NKWD w Kozielsku (tzw. obóz Kozielsk II), a 2021 szeregowych i podoficerów – do obozu NKWD w Juchnowie (inaczej obóz w Pawliszczew Borze).

Prikaz NKVD SSSR Nr 001011

W odniesieniu do Łotwy Ławrientij Beria wydał rozkaz nr 001011 o przejęciu polskich internowanych dopiero 15 sierpnia 1940 r. Przejmowanie internowanych Polaków było tutaj utrudnione ze względu na ich rozproszenie po całym kraju – pracowali w rolnictwie i leśnictwie. Zatrzymywanie internowanych przez NKWD odbywało się pod pozorem wydawania nowych zaświadczeń i odsyłania chętnych do domów. Oficjalnie odbywało się to na podstawie rozkazów armii łotewskiej. Dla przykładu: 16 sierpnia rozkazano zwolnić z obozu w Ulbroce i przekazać do MSW 12 starszych rangą oficerów, którzy faktycznie trafili do centralnego więzienia w Rydze do dyspozycji przedstawiciela NKWD. Wyrokiem Sądu Specjalnego skazano ich za „szpiegostwo”. Ostatnich wyłapanych na Łotwie internowanych odesłano do obozów NKWD w październiku 1940 r. Z Łotwy ogółem przekazano NKWD 841 internowanych.

Czytaj więcej na portalu przystanekhistoria.pl

do góry