E-Księgarnia
Видання IPN укр-
Satyryczny rysunek przedtawiający żołnierza sowieckiego
Przyczyny „Praskiej Wiosny”
Czechosłowacja była jednym z państw, które nie przeszły procesu destalinizacji w 1956 r. Zaczął się on ze znacznym opóźnieniem w pierwszej dekadzie lat 60. Zmiany przeprowadzone przez ekipę Antonína Novotnego okazały się jednak niewystarczające. Brutalne stłumienie protestu praskich studentów z 31 października 1967 r. otworzyło drogę do usunięcia coraz bardziej niepopularnego przywódcy Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Jego następcą w styczniu 1968 r. został Aleksander Dubczek, tym samym rozpoczął się proces reform, który do historii przeszedł pod nazwą „Praskiej Wiosny”. W ciągu kolejnych miesięcy m.in. zniesiono cenzurę, umożliwiono zakładanie niezależnych organizacji, zliberalizowano politykę wobec Kościołów, stopniowo zaprowadzano reguły demokratyczne wewnątrz partii, przygotowywano federalizację państwa, deklarując równouprawnienie Słowacji.
Dla pierwszego sekretarza KC KPZR Leonida Breżniewa przemiany w Czechosłowacji miały charakter kontrrewolucji, której natychmiast należało zapobiec. Duże naciski na jej stłumienie wywierali także przywódcy PRL Władysław Gomułka - praktycznie od samego początku był przeciwny czechosłowackim reformom, czemu dał wyraz już podczas spotkania z Dubczekiem w lutym 1968 r. oraz NRD Walter Ulbricht. Obaj obawiali się, że po wyjściu Czechosłowacji z Układu Warszawskiego RFN może zakwestionować powojenny układ granic. Nie bez powodu władze komunistyczne w Polsce rozpętały kampanię propagandową wymierzoną w Czechosłowację. Wykorzystano obawy przed rzekomym zagrożeniem niemieckim oraz istniejące w społeczeństwie polskim uprzedzenia pod adresem sąsiadów.
Interwencja wojsk Układu Warszawskiego
Pomimo faktu, że władze czechosłowackie zadeklarowały swoją wierność wobec socjalizmu i wolę pozostania w Układzie Warszawskim, rozpoczęte przemiany w państwie zaszły za daleko, a ludność domagała się jeszcze większej liberalizacji życia społecznego. W konsekwencji w dniach 15–17 sierpnia 1968 r. podjęto decyzję o wprowadzeniu wojsk pięciu państw Układu Warszawskiego na terytorium Czechosłowacji. Zapadła ona podczas posiedzenia ścisłego kierownictwa KC KPZR.
Nocą z 20 na 21 sierpnia 1968 r., w ramach operacji „Dunaj”, na terytorium ówczesnej Czechosłowacji wkroczyły wojska państw Układu Warszawskiego: ZSRS, Polski, Węgier, Bułgarii oraz NRD (zapewniło wsparcie logistyczne). W operacji militarnej nie uczestniczyły wojska Jugosławii i Rumunii, gdyż rządy tych krajów odmówiły w niej udziału. Ze strony polskiej w operacji wzięła udział 2. Armia ludowego Wojska Polskiego, którą dowodził gen. Florian Siwicki, złożona z: 4. Dywizji Zmechanizowanej, 10. Dywizji Pancernej, 11. Dywizji Pancernej, 6. Dywizji Powietrznodesantowej, 6. Pułku Zabezpieczenia, 7. Pułku Radioelektronicznego Wojskowej Służby Wewnętrznej, 10. Saskiego Pułku Łączności, 15. Pułku Wojsk Obrony Wewnętrznej, 49. Pułku Śmigłowców, 66. Pułku Artylerii Przeciwlotniczej, 1. Batalionu Szturmowego, 11. Batalionu Rozpoznania Radioelektronicznego, 14. Batalionu Radiotechnicznego, Batalionu WSW, 62. Kompanii Rozpoznania Specjalnego, 11. Eskadry Lotnictwa Łącznikowego, 1. Warszawskiego Pułku Czołgów. Łącznie użyto blisko 26 tys. żołnierzy, 600 czołgów, 450 dział i 3 tys. samochodów. Polski komponent wojskowy był drugim pod względem liczebności po jednostkach ZSRS i okupował obszar 20 tys. km kw.
Doktryna Breżniewa czyli „specjalna operacja wojskowa”
Inwazja spotkała się z masowym oporem Czechów i Słowaków. Również społeczeństwo polskie przyjęło ją z powszechnym oburzeniem. Uznano, iż udział WP w interwencji oznacza zhańbienie munduru polskiego żołnierza. Wyrazem protestu stały się liczne akty sprzeciwu. Odnotowano 143 przypadki kolportażu ulotek na terenie 64 miejscowości oraz ponad dwieście napisów w 49 miejscowościach. Głosiły one m.in. „Precz z agresją na Czechy”, „Gomułka precz ręce od Czechosłowacji”, „Za naszą i waszą wolność”, „Niech żyją nasi czescy bracia, precz z Gomułką”, „Precz z tyranią Rosji. Solidaryzujemy się z Czechosłowacją. Prasa kłamie”, „Naród polski nie ma nic wspólnego z haniebną agresją ZSRR i jego pachołków na CSRS. Klika Gomułki jest władzą narzuconą, okupacyjną i nie reprezentuje woli narodu polskiego. Nie pozwolimy hańbić chlubnego hasła naszego narodu »za wolność Naszą i Waszą«„, „Hańba bolszewikom, bandytom i ich warszawskim lokajom za napaść na bohaterską Czechosłowację”, „Niech żyje Czechosłowacja, precz z czerwonymi sowieckimi esesmanami”.
Najtragiczniejszym przejawem protestu było samospalenie Ryszarda Siwca, dokonane 8 września 1968 r. na Stadionie X-lecia w Warszawie, na którym w obecności 100 000 ludzi i przy udziale najwyższych władz, na czele z Gomułką i Józefem Cyrankiewiczem, odbywały się dożynki. W trakcie występów zespołów ludowych Siwiec rozrzucił przygotowane wcześniej ulotki z protestem przeciwko interwencji, oblał się rozpuszczalnikiem i podpalił. Płonąc, nieustannie wznosił okrzyki „Protestuję!”. Zmarł po czterech dniach w szpitalu.
Przed śmiercią na taśmie nagrał swój apel do narodu kończący się słowami:
„Ludzie! Ludzie! Opamiętajcie się! Młodzieży, przyszłości narodu, nie daj się mordować co dwadzieścia lat, żeby na świecie zapanowały, lub nie zapanowały rozmaite izby! Nie dajcie się mordować, żeby taka czy inna grupa ludzi zdobyła władzę totalną!...Opamiętajcie się! Usłyszcie mój krzyk! Krzyk szarego, zwyczajnego człowieka, krzyża narodu, który własną i cudzą wolność ukochał ponad wszystko, ponad własne życie! Opamiętajcie się! Jeszcze nie jest za późno!”.
Interwencja wojsk Układu Warszawskiego była naruszeniem suwerenności państwa, które dążyło do zreformowania systemu społeczno-politycznego zgodnie z wolą społeczeństwa bez udziału Związku Sowieckiego. Przywódcy ZSRS nie dopuszczali zmian systemu politycznego narzuconego państwom Europy Środkowo-Wschodniej czego dowodem była nie tylko akcja zbrojna w Czechosłowacji, ale również wcześniejsze stłumienie powstania w NRD w 1953 r. czy rewolucji węgierskiej w 1956 r.
Przeprowadzona operacja wojskowa przywróciła w Czechosłowacji status quo ante bellum. Powrócono do cenzury (jeszcze bardziej ją zaostrzając), rozwiązano szereg niezależnych organizacji. Następnie brutalnie stłumiono demonstracje w pierwszą rocznicę okupacji w sierpniu 1969 r., do których doszło m.in. w Pradze, Brnie i Libercu (ich skutkiem było 5 ofiar śmiertelnych). W konsekwencji społeczeństwo czechosłowackie wycofało się w sferę życia prywatnego i pogrążyło się w politycznym letargu, który trwał przez kolejne 20 lat aż do aksamitnej rewolucji w 1989 r.
Podjęte działania na terytorium Czechosłowacji doprowadziły do powstania tzw. doktryny Breżniewa. Zgodnie z jej wykładnią w krajach Układu Warszawskiego obowiązywało ograniczenie suwerenności państw członkowskich na rzecz interesów wspólnoty socjalistycznej. W praktyce oznaczało to, że żadne państwo bez zgody ZSRS nie mogło podjąć kluczowych decyzji o wewnętrznych przemianach. Ponadto każda przyszła interwencja wojskowa nie była agresją lecz krokiem zapobiegającym dezintegracji bloku państw socjalistycznych.
***
Dnia 8 sierpnia 2003 r. w Archiwum Państwowym w Opolu odbyło się uroczyste otwarcie wystawy „Wokół Praskiej Wiosny. Interwencja w Czechosłowacji w 1968 r.” Wystawa przygotowana została przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN we Wrocławiu. Wystawę można pobrać z poniższego linku.
W 2020 r. nakładem wyd. IPN ukazała się książka pt. „Przepraszam Czechów i Słowaków. (65 dni Operacji Dunaj) Relacja oficera wojsk inżynieryjnych, uczestnika zbrojnej agresji na Czechosłowację w dniach 20 sierpnia - 23 października 1968 r.” autora - Paweł Szuszczyński. Niniejszy tytuł można nabyć w naszych księgarniach stacjonarnie lub online.
W 2022 r. nakładem wyd. IPN ukazała się książka pt. „Polskie wojska operacyjne w Układzie Warszawskim” autora – Jarosław Pałka. W publikacji przedstawiono plany operacyjne przygotowywane dla Ludowego Wojska Polskiego, protokoły jego rozwoju w ramach sojuszniczych uzgodnień oraz przykładowe wspólne ćwiczenia, które były sprawdzianem gotowości do działań w ramach Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego. Książka powstała na podstawie dokumentów opracowanych przez polski Sztab Generalny i Generalny Inspektorat Szkolenia, które przygotowywały wojsko do ewentualnej III wojny światowej zgodnie ze szczegółowymi rozkazami płynącymi ze Sztabu Generalnego Armii Sowieckiej. Niniejszy tytuł można nabyć w naszych księgarniach stacjonarnie lub online.
Wiele materiałów, dotyczących „Praskiej Wiosny”, Układu Warszawskiego, jest dostępnych w portalu IPN przystanekhistoria.pl:
- Grzegorz Majchrzak, Zdany egzamin. Polacy w Czechosłowacji wobec zdławienia Praskiej Wiosny
- Paweł Piotrowski, Udział PRL w inwazji na Czechosłowację
- Filip Musiał, Układ Warszawski. Pakt na rzecz Sowietów
oraz na kanale IPNtv: