E-Księgarnia
Видання IPN укр-
Białostoccy Żydzi podczas likwidacji getta, fot. domena publiczna
W przedwojennym Białymstoku społeczność żydowska stanowiła ponad 40 proc. mieszkańców miasta. Dodatkowo w okresie okupacji sowieckiej (1939–1941) znalazła tu schronienie pewna liczba Żydów z Generalnego Gubernatorstwa.
27 czerwca 1941 r., kilka dni po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, Białystok został zdobyty przez Wehrmacht. Niemcy spalili synagogę i w pierwszych tygodniach okupacji miasta wymordowali kilka tysięcy miejscowych Żydów. Pozostałych ok. 50 tys. Żydów z Białegostoku i okolicy stłoczyli w getcie, odizolowanym od świata zewnętrznego.
W lutym 1943 r. Niemcy przeprowadzili w getcie pierwszą dużą akcję likwidacyjną. Około 10 tys. białostockich Żydów wywieziono wówczas do obozu zagłady Treblinka II. „Na ulicach zamarło życie, zniknął śmiech i zgiełk” – pisał historyk Szymon Datner, świadek tych wydarzeń.
Żydowska konspiracja była jeszcze słaba i w czasie lutowej akcji nie zareagowała. Na opór zdobył się Icchok Malmed, który oblał jednego z Niemców kwasem solnym. W następnych miesiącach konspiratorzy zdołali się zjednoczyć i zgromadzić nieco broni, by w razie próby likwidacji getta stanąć do walki.
W nocy z 15 na 16 sierpnia 1943 r. Niemcy wraz z ukraińskimi formacjami pomocniczymi otoczyli getto. By uniemożliwić zbrojny opór w fabrykach, postawili przy nich posterunki i zabronili tam wstępu. Wczesnym rankiem wszystkim Żydom nakazali zbiórkę, rzekomo w celu przesiedlenia do Lublina.
„Bracia Żydzi! […] Nie mamy już nic do stracenia! […] Nie idźmy jak barany na rzeź! […] Walczcie o życie do ostatniego tchnienia!”
– apelowali w tej sytuacji członkowie żydowskiej samoobrony.
Na ul. Smolnej powstańcy podjęli próbę sforsowania parkanu getta, by wraz z pozostałą ludnością żydowską przedrzeć się do Puszczy Knyszyńskiej, w której operowały oddziały partyzanckie. Gdy to się nie udało, słabo uzbrojeni bojowcy stawiali opór praktycznie już tylko w pojedynczych punktach na terenie getta. Duży bunkier żydowski przy ul. Chmielnej 7 został wykryty przez Niemców 19 sierpnia. Mordechaj Tenenbaum i Daniel Moszkowicz, kierujący sztabem bojowców przy ul. Ciepłej 13, najprawdopodobniej popełnili dzień później samobójstwo, nie chcąc wpaść w ręce Niemców.
W sierpniu 1943 r. ok. 30 tysięcy białostockich Żydów zostało wywiezionych do Treblinki II lub innych obozów zagłady. Niemcy pozostawili jeszcze tzw. małe getto, ale we wrześniu i ono zostało zlikwidowane. Na terenie byłego getta pozostali już tylko nieliczni ukrywający się Żydzi, stopniowo wyłapywani przez niemieckich oprawców. Byli i tacy, którzy zdołali uciec do lasów. Wojnę przeżyło nie więcej niż 1,5 tys. Żydów z Białegostoku.
Na białostockim placu noszącym imię przywódcy powstania – Mordechaja Tenenbauma – stoi dziś pomnik Bohaterów Getta.
***
Dzieje Żydów w Polsce w XX w., w tym zagłada ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej, od lat stanowią przedmiot badań Instytutu Pamięci Narodowej. Efektem są liczne publikacje.
Powstaniu w getcie białostockim są poświęcone artykuły Jarosława Wasilewskiego i Pawła Kornackiego z Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN:
► Jarosław Wasilewski, Powstanie w getcie białostockim
► Paweł Kornacki, Życie i śmierć w getcie białostockim
►Polecamy książkę Ewy Rogalewskiej Getto białostockie. Doświadczenie Zagłady – świadectwa literatury i życia (wyd. II Białystok 2013).
► 21 kwietnia 2023 r. w Centralnym Przystanku Historia im. Janusza Kurtyki w Warszawie IPN zorganizował konferencję naukową „Opór Żydów przeciwko Niemcom na okupowanych ziemiach polskich”. Przebieg dyskusji można obejrzeć na kanale IPNtv:
- cz. 1: W kręgu gett: Opór Żydów przeciwko Niemcom na okupowanych ziemiach polskich–konferencja naukowa
- cz. 2: Wokół walki zbrojnej: Opór Żydów przeciwko Niemcom na ziemiach polskich – konferencja naukowa
► Więcej o niemieckich obozach koncentracyjnych i zagłady można przeczytać na portalu https://truthaboutcamps.eu/.