Instytut Pamięci Narodowej 81 lat temu powstała Polska Partia Robotnicza - Komunikaty -

Decyzja o utworzeniu i nazwie Polskiej Partii Robotniczej zapadła w Moskwie po ataku Niemiec na ZSRS w 1941 r. Stalin zamierzał w nowych okolicznościach polityczno-militarnych odtworzyć w Polsce scentralizowane kierownictwo ruchu komunistycznego (na miejscu rozwiązanej w 1938 r. Komunistycznej Partii Polski), które zapewni ścisłą kontrolę Kremla nad jego działalnością, a także zwiększy wpływy środowisk komunistycznych na terenach okupowanych przez Niemcy.

Prawdopodobnie w sierpniu 1941 r. Stalin podjął decyzję o utworzeniu w Polsce nowej partii pod nazwą „Polska Partia Robotnicza”. 27 sierpnia 1941 r. wydał stojącemu na czele Kominternu Georgijowi Dymitrowowi polecenie budowy nowych struktur w Polsce pod taką nazwą. Pełnomocnictwa do utworzenia kierownictwa partii otrzymali członkowie grup dywersyjnych – tzw. grup inicjatywnych – wyszkolonych pod bezpośrednim nadzorem sowieckich służb specjalnych, formalnie działających jako „szkoła partyjna Kominternu”. Mieli być zrzuceni na spadochronach na ziemie okupowanej Polski. Dowódcą przygotowanej do wysłania do Warszawy specjalnej grupy dywersyjnej mianowano Marcelego Nowotkę, ps. „Stary” – działacza Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), urzędnika administracji sowieckiej na ziemiach polskich okupowanych po 17 września 1939 r.

Komunistom, wytypowanym do realizacji wyznaczonych zadań, przekazano wszystkie dyrektywy na zebraniu 29 sierpnia 1941 r. Wśród nich były wytyczne na temat głębokiego zakonspirowania powiązań partii z Kominternem i nowej taktyki propagandowej, polegającej na eksponowaniu przede wszystkim haseł narodowych i patriotycznych. Strukturę, skład kierownictwa, cele i zadania oraz pierwsze dokumenty „programowe” opracowywano pod bezpośrednim nadzorem Stalina i Dymitrowa.

Główną fazę operacji przerzucenia pierwszej grupy inicjatywnej zrealizowano w grudniu 1941 r. Nocą z 27 na 28 grudnia 1941 r. pierwsza część tej grupy została zrzucona na spadochronach w okolicach Wiązownej na wschód od Warszawy. W stolicy nawiązali oni kontakty z osobami współpracującymi przed wojną z sowieckim wywiadem, m.in. adwokatem Teodorem Duraczem ps. „Profesor”. Dysponując pełnomocnictwami wprost od Stalina, zarządzili na 5 stycznia 1942 r. spotkanie organizacyjne przedstawicieli kilku rozproszonych komunistycznych środowisk konspiracyjnych z Warszawy i okolic, które w latach 1939–1941 opowiadały się konsekwentnie za rozszerzeniem państwa sowieckiego na wszystkie ziemie polskie. Poglądy największego środowiska tworzącego później PPR w pełni odzwierciedlała wydana w lutym 1941 r. odezwa programowa Centralnego Komitetu Rewolucyjnych Rad Robotniczo-Chłopskich, w której pisano, że:

"Komintern jest jedynym kierownictwem rewolucyjnego proletariatu. Jego ideologia, rewolucyjna działalność i taktyka prowadzą zdecydowanie i konsekwentnie do zwycięstwa Międzynarodowej Rewolucji Proletariackiej i do stworzenia Międzynarodowej Republiki Radzieckiej. ZSRR jest ojczyzną robotników i chłopów, szermierzem powszechnego pokoju, krajem wolności ludu, budowniczym sprawiedliwego, komunistycznego ustroju, wzorcem dla wszystkich narodów świata. [...] Polska Republika Radziecka wejdzie w skład Międzynarodowej Republiki Radzieckiej, by wspólnym wysiłkiem pracować dla dobra kraju, dla zbratania wszystkich ludów świata i zbudowania komunistycznego ustroju, który zaspokoi potrzeby każdego człowieka i położy kres wojnom, zaborom i nienawiści między narodami. [...] Niech żyje Międzynarodowa Rewolucja Proletariacka! Niech żyje III Międzynarodówka Komunistyczna! Niech żyje Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich! Niech żyje Niepodległa Polska Socjalistyczna Republika Radziecka!"

Warszawskie spotkanie ogłoszono zebraniem założycielskim „nowej” partii. Przekazano wytyczne co do taktyki politycznej PPR, informacje o składzie władz i przywieziony z Moskwy tekst pierwszej odezwy programowej partii „Do robotników, chłopów i inteligencji, do wszystkich patriotów polskich”. Zgodnie z wcześniejszymi decyzjami Stalina na czele nowej struktury stał Marceli Nowotko. Oprócz niego w skład kierowniczej trójki nowej partii i zarazem jej tzw. Komitetu Centralnego weszli: Pinkus Finder ps. „Paweł” i Bolesław Mołojec ps. „Długi”. Członkowie grupy Nowotki oraz kolejne osoby przerzucone z obszarów ZSRS otrzymywały zadania formalnego podporządkowania nowemu kierownictwu poszczególnych rozproszonych grup komunistycznych na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Rozpoczęto też formowanie oddziałów zbrojnych Gwardii Ludowej, w 1944 roku przekształconych w Armię Ludową. Już w roku 1942 doszło do wewnętrznej rywalizacji o władzę w komunistycznej konspiracji. W listopadzie Bolesław Mołojec, dotychczasowy dowódca Gwardii Ludowej, zorganizował zabójstwo Nowotki i przejął władzę w partii. W wyniku wewnętrznego spisku został później zamordowany. Jego następcą został Paweł Finder, a po jego aresztowaniu – Władysław Gomułka. Oficjalna linia propagandowa PPR była ścisłym odzwierciedleniem polityki Kremla wobec Polski. Zgodnie z polityką Stalina wszystkie ziemie położone na wschód od linii Ribbentrop-Mołotow PPR uważała za terytorium ZSRS. Z tych powodów dopóki Stalin utrzymywał oficjalne stosunki dyplomatyczne z rządem RP na uchodźstwie (w latach 1941–1943) PPR nie negowała legalności władz polskich na emigracji i w podziemiu. Wypełniając polecenia sowieckie podjęła nieudane próby przeniknięcia do struktur legalnego Polskiego Państwa Podziemnego. Natychmiast po zerwaniu stosunków ZSRS z Polską w kwietniu 1943 roku rozpoczęła kampanię propagandową, wymierzoną w Rząd RP i Polskie Państwo Podziemne. Przystąpiła także do czynnych działań wymierzonych w podziemie niepodległościowe, nie stroniąc od denuncjacji komórek konspiracyjnych u władz niemieckich.

Po przełomie na froncie wschodnim i zerwaniu przez ZSRS stosunków dyplomatycznych z Polską PPR rozpoczęła przygotowania do budowy stalinowskich ośrodków władzy w Polsce. Penetracja wywiadowcza części struktur Polskiego Państwa Podziemnego miała służyć przygotowaniom do likwidacji odtworzonej w podziemiu legalnej polskiej administracji po zajęciu kraju przez ZSRS. W końcu roku 1943 PPR ogłosiła powstanie Krajowej Rady Narodowej (KRN), która rzeczywistego znaczenia nabrała dopiero po zajęciu ziem centralnej Polski przez Armię Czerwoną. Pod osłoną sił sowieckich KRN, w pełni kontrolowana przez PPR, została przez Stalina ogłoszona „legalnym” organem władzy państwowej.

W latach 1944–1945 pod osłoną militarną i polityczną sowieckich wojsk oraz służb specjalnych zbudowano na ziemiach polskich struktury władzy zdominowane przez PPR. Terror i represje pozwoliły na pacyfikację społeczeństwa polskiego. Kontrolowane przez PPR organy bezpieczeństwa publicznego i wojska przy współdziałaniu z jednostkami Armii Czerwonej, NKWD i „Smiersz” dokonały rozprawy ze polskim podziemiem niepodległościowym oraz z dopuszczoną czasowo do życia jawnego opozycją w postaci Polskiego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Pracy.

Po sfałszowanych wyborach w styczniu 1947 roku PPR stała się monopolistycznym centrum władzy w Polsce, podporządkowanym władzom Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. Przystąpiła też do nowej fazy budowy systemu totalitarnego. W 1948 r. dokonano wchłonięcia koncesjonowanej PPS, już wcześniej podporządkowanej polityce PPR, i ogłoszono powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 

***

W 2008 r. IPN w Rzeszowie otworzył wystawę pt. „Pod znakiem sierpa i młota. PPR na Rzeszowszczyźnie 1942–1948”. Wystawa w pierwszej części prezentowała korzenie ruchu komunistycznego na Rzeszowszczyźnie, następnie działalność komunistów podczas II wojny światowej, a w końcu metody przejmowania władzy w latach 1944–1948. W celu wypożyczenia wystawy prosimy o kontakt z Oddziałowym Biurem Edukacji Narodowej w Rzeszowie.

W 2022 r. nakładem wyd. IPN ukazała się książka pt. „W województwie i w terenie. Działalność Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej na szczeblu lokalnym” pod red. Adama Dziuby, Bogusława Tracza. Zebrane w tomie teksty ukazują mozaikowy obraz funkcjonowania PZPR jako rządzącej monopartii w realiach lokalnych scen politycznych: wojewódzkich, powiatowych i miejskich czy zakładowych. Zaprezentowano wyniki analizy aktywności różnorodnych wojewódzkich oraz terenowych instancji partyjnych na takich polach, jak m.in.: nadzór nad administracją lokalną, kuratela i wyznaczanie zadań organizacjom społecznym oraz zawodowym itp. Książka do nabycia w naszych księgarniach lub online.

W 2019 r. IPN wydał książkę pt. „Antykomunizm socjalistów. Polska Partia Socjalistyczna wobec Komunistycznej Partii Robotniczej Polski” pod red. Karola Sacewicza. Tom zawiera wybór artykułów z prasy socjalistycznej oraz dokumentów PPS z lat 1918-1938 obrazujących wieloaspektowy stosunek socjalistów do działających na ziemiach międzywojennej Polski organizacji komunistycznych. Książkę można nabyć w naszych księgarniach lub online.

W 2013 r. nakładem Wydawnictwa IPN ukazała się książka pt. „Polska Partia Robotnicza, Gwardia Ludowa/Armia Ludowa na ziemiach polskich 1942–1944/1945”pod red. Krzysztofa Kaczmarskiego, Mariusza Krzysztofińskiego. Niniejszy tytuł można nabyć w naszych księgarniach stacjonarnie lub online. Więcej książek o tematyce PPR można znaleźć pod poniższym linkiem.

Zachęcamy również do zapoznania się z licznymi materiałami audio-wideo, artykułami naukowymi znajdującymi się w portalu przystanekhistoria.pl:

• Elżbieta Kowalczyk, Struktura organizacyjna Komunistycznej Partii Robotniczej Polski
• Robert Spałek, Mordy założycielskie w PPR
• Robert Spałek, O totalitaryzmie i komunistach w PRL