Helweci od dawna noszą w sercu umiłowanie wolności i strzegą wiecznej neutralności, którą ogłosili po kongresie wiedeńskim w 1815 r. Jednak w pierwszej połowie XIX w. przyszło im walczyć zarówno o jej utrzymanie, jak i o jedność narodową – wspólnotę kantonów. Zakończywszy w 1847 r. wojnę domową, postawili na rozwój ekonomiczny i społeczny kraju.
Muzeum Polskie w Rapperswilu powstało dzięki staraniom hr. Władysława Broel-Platera, jego niezłomnej sile charakteru i umiłowaniu ojczyzny. Po upadku Powstania Listopadowego, w którym brał czynny udział, wyjechał do Anglii, a potem do Francji. W Paryżu współpracował m.in. z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim i Julianem Ursynem Niemcewiczem. W 1844 r. osiadł w Kilchbergu pod Zurychem.
Powstanie muzeum wiązało się z ufundowaniem przez Platera pomnika – symbolu walk o niepodległość Rzeczypospolitej w stulecie Konfederacji Barskiej. Pierwotnie monument miał stanąć w Zurychu, lecz brak zgody władz miasta spowodował zmianę planów. W niedalekim Rapperswilu na cyplu nad Jeziorem Zuryskim u podnóża podupadłego zamku 18 lipca 1868 r. została uroczyście odsłonięta Kolumna Barska. Prawdopodobnie wówczas Plater postanowił odnowić średniowieczny zamek górujący nad malowniczym miastem i założyć w nim polskie muzeum narodowe. Jego otwarcie nastąpiło 23 października 1870 r. Zgodnie z wolą jego twórcy, zapisaną w akcie fundacji, powstało ono dla „zbierania i przechowywania polskich pamiątek historycznych” i miało zostać oddane narodowi polskiemu w chwili odzyskania przez Polskę niepodległości.
Zamek wydzierżawił Plater na 99 lat. Objął stanowisko dożywotniego dyrektora Muzeum Polskiego i powołał Radę Muzealną, w której skład weszli m.in. antykwariusz ze Sztokholmu Henryk Bukowski, członek Rządu Narodowego Agaton Giller i pisarz Józef Ignacy Kraszewski. Rada pełniła jedynie funkcje doradcze, gdyż Plater sam zarządzał muzeum. Nad finansami pieczę sprawował pisarz Zygmunt Miłkowski.
W 1874 r. Plater zakupił zbiory Leonarda Chodźki, a w 1883 r. przekazał swoje archiwalia dotyczące wydarzeń 1863 r. i dziejów polskiej emigracji w Szwajcarii. Pozyskał także od Krystyna Ostrowskiego znaczną darowiznę finansową, dzięki której utworzył tzw. stypendia rapperswilskie, przeznaczone dla rodaków w kraju i na emigracji, którzy zamierzali studiować na renomowanych uczelniach w Europie.
Plater zmarł 22 kwietnia 1889 r. w wieku osiemdziesięciu lat i został pochowany na podwórcu zamkowym w Rapperswilu. Przed śmiercią na swojego następcę wyznaczył Józefa Gałęzowskiego, członka Rządu Narodowego Powstania Styczniowego, który zadbał o dalszy rozwój muzeum.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. aktualna stała się kwestia realizacji testamentu Platera. Sejm Ustawodawczy RP przyjął 21 października 1921 r. rezolucję w sprawie przeniesienia całej kolekcji do kraju. Nastąpiło to dopiero sześć lat później, po podpisaniu przez marsz. Józefa Piłsudskiego aktu przejęcia i zabezpieczenia zbiorów rapperswilskich. Specjalnym pociągiem 14 października 1927 r. przewieziono do Warszawy skarby Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Kolekcja liczyła wówczas 91 tys. druków, ponad 27 tys. rękopisów i autografów, ponad 22 tys. sztychów i rycin, ok. 1,5 tys. map i atlasów, ponad 1 tys. zapisów nutowych i prawie 10 tys. fotografii. W Bibliotece Narodowej stanowiła wydzielony zespół pod nazwą „Bibliotheka rappersviliana” i jako czasowy depozyt została umieszczona w Centralnej Bibliotece Wojskowej w Warszawie w Alejach Ujazdowskich 3/5.
Wybuch II wojny światowej przyniósł tragiczne skutki dla zbiorów rapperswilskich w Warszawie. Spłonęły one prawie w całości 24 września 1939 r. Pozostała część spaliła się w czasie Powstania Warszawskiego. Uratowano jedynie 50 rękopisów, które znajdują się obecnie w Bibliotece Narodowej.
Po zakończeniu wojny muzeum bezprawnie przejęły władze komunistyczne w Warszawie. Władze gminy Rapperswil sprzeciwiły się powstaniu na zamku placówki propagandy komunistycznej i wymówiły dzierżawę na mocy wyroku sądowego. Z dniem 8 listopada 1951 r. Muzeum Polski Współczesnej przestało istnieć. Po 82 latach Polacy musieli opuścić zamek rapperswilski. Jego pomieszczenia zostały wynajęte Szwajcarskiemu Towarzystwu Zamków, które oddało je Międzynarodowemu Instytutowi do Badań Zamków Średniowiecznych. Kolumna Barska ponownie znalazła się poza obrębem zamku.
Idea muzeum narodowego Platera przetrwała w sercach zarówno Polaków, którzy mieszkali bądź osiedlili się po wojnie w Szwajcarii, jak i sympatyzujących z nimi Szwajcarów. Dlatego postanowiono wskrzesić Muzeum Polskie w Rapperswilu wspólnymi siłami polsko-szwajcarskimi, co było ważne w ówczesnej sytuacji politycznej. Inicjatorką powstania Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu była Szwajcarka Maria Hohl, którą wspierał prof. Alfred Löpfe, szwajcarski tłumacz literatury polskiej.
W czerwcu 1975 r. w pomieszczeniach na pierwszym piętrze zamku otwarto Muzeum Polskie. Trzy lata później Polacy i Szwajcarzy powołali Polską Fundację Kulturalną „Libertas”, utrzymującą Muzeum Polskie. Jest ona oparta prawnie na ustawodawstwie szwajcarskim.
Testament, drogowskaz, zobowiązanie
Obecnie biblioteka muzeum może się poszczycić 201 cennymi starodrukami, np. Biblią z 1476 r. wydaną w Wenecji i egzemplarzem De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika z 1565 r. pochodzącym z Bazylei. Księgozbiór wraz z archiwum muzeum stanowią bezcenne źródła do prowadzenia badań nad dziejami Polaków w Szwajcarii, uchodźstwa niepodległościowego i kultury polskiej.
W 150. rocznicę postawienia Kolumny Barskiej przez hr. Platera u podnóża zamku rapperswilskiego oraz w stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości Instytut Pamięci Narodowej wraz z Muzeum Polskim w Rapperswilu organizuje na zamku rapperswilskim w dniach 21–22 czerwca 2018 r. międzynarodową konferencję naukową „Magna Res Libertas. Ku Niepodległej”. Badacze z Francji, Niemiec, Polski, ze Szwajcarii i z Wielkiej Brytanii będą obradować na temat znaczenia wolności dla Polaków i Szwajcarów, losów Polaków w kraju Helwetów, ich wzajemnych relacji oraz polskich dróg do niepodległości w XIX i XX w.
dr Małgorzata Ptasińska
Artykuł pierwotnie ukazał się w „Biuletynie IPN” 6/2018