E-Księgarnia
W wernisażu wzięli udział przedstawiciele IPN z prezesem – dr. Karolem Nawrockim, dyrektor Muzeum Bachtijor Chasanow, ambasador RP w Rzymie Anna Maria Anders, ambasador RP w Uzbekistanie Radosław Gruk, korpus dyplomatyczny, attaché wojskowi, przedstawiciele Polonii i miejscowych mediów. Wernisaż poprzedziła ceremonia złożenia kwatów pod pomnikiem upamiętniającym uzbeckie ofiary sowieckich represji w latach 30. XX w.
– Polscy żołnierze pod dowództwem generała Andersa wierzyli, że ich walka i poświęcenie przyniesie tej części świata zwycięstwo nad Niemcami i pozwoli im wrócić do wolnej ojczyzny. To właśnie ta wiara w powodzenie ich misji prowadziła ich przez trzy kontynenty. Generał Anders pamiętany jest również jako ten, który wyzwolił z sowieckiej niewoli tysiące ludzi i ich rodziny. Ich droga bardzo często wiodła przez Uzbekistan
– mówił prezes IPN dr Karol Nawrocki podczas otwarcia wystawy.
Ekspozycja jest częścią międzynarodowego projektu IPN, poświęconego historii Polskich Sił Zbrojnych podczas II wojny światowej i losom ludności cywilnej, która wraz z armią gen. Andersa została ewakuowana z ZSRS. Przetłumaczona na 20 języków, w ciągu czterech lat odwiedzi kilkadziesiąt krajów. Składa się z dwóch części: ogólnej, opowiadającej odyseję Polaków podczas II wojny światowej, oraz lokalnej, która przybliża historię Polaków w danym kraju lub wśród lokalnej społeczności.
Obchody 80. rocznicy formowania się armii gen. Andersa w Uzbekistanie zwieńczył spektakl w teatrze Ilkhom w Taszkencie poświęcony żołnierzom Armii Andersa i ich dowódcy.
W szeregach Armii Polskiej w ZSRS znaleźli się Polacy, którzy reprezentowali różne zawody, wśród nich byli artyści, malarze czy aktorzy. Większość czasu w Uzbekistanie polscy żołnierze spędzali na obowiązkowych ćwiczeniach, ale wraz z wolnością i nadzieją odradzało się życie kulturalne, towarzyskie, patriotyczne i religijne. Spektakl w teatrze Ilkhom zgromadził liczną widownię, a wśród publiczności nie zabrakło Polaków mieszkających na co dzień w Uzbekistanie.
Podczas uroczystości prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Karol Nawrocki, doceniając wkład w szerzenie kultury i wiedzy na temat historii polski za granicą oraz wspieranie projektu IPN „Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności”, wręczył ambasador Rzeczypospolitej Polskiej we Włoszech Annie Marii Anders oraz ambasadorowi RP w Uzbekistanie Radosławowi Grukowi złote medale „Republicae Memoriae Meritum”.
Pani ambasador, także jako córka gen. Władysława Andersa, od początku patronuje projektowi i nieustannie wspiera jego kolejne odsłony. „Jesteśmy reprezentacją narodu polskiego, jesteśmy Małą Polską, która idzie drogą honoru, drogą naszej tradycji, drogą szczęścia dla naszej Polski” – mówił o sobie i swoich podwładnych Władysław Anders. Ze względu na wycieńczenie i trud wędrówki z „nieludzkiej ziemi” Uzbekistan stał się dla wielu naszych rodaków miejscem wiecznego spoczynku. Pan ambasador Gruk podczas swojej pracy był zaangażowany w działania na rzecz identyfikacji polskich pochówków oraz opieki nad cmentarzami wojennymi żołnierzy Armii Polskiej, a także odpowiadał za program powrotu Polaków do Ojczyzny.
Podczas uroczystości Polonia skupiona wokół Centrum Kultury Polskiej w Uzbekistanie „Świetlica Polska” uhonorowała prezesa IPN dr. Karola Nawrockiego „Krzyżem Pamięci Szlaku Nadziei”.
Okolicznościowy wykład o gen. Władysławie Andersie wygłosi prof. dr hab. Mirosław Golon.
- Przeczytaj więcej o projekcie „Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności” na szlakinadziei.ipn.gov.pl
- O wystawie „Szlaki Nadziei. Odyseja Wolności”
Uzbekistan
Pierwsi Polacy pojawili się na terenie dzisiejszego Uzbekistanu (Kraj Turkiestański) w połowie XIX w. Po stłumieniu powstań narodowych (listopadowego 1830–1831 i styczniowego 1863–1864) setki mieszkańców ziem polskich zesłano na peryferie Cesarstwa Rosyjskiego. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. na tereny Uzbekistanu emigrowali Polacy szukający pracy: inżynierowie, żołnierze, lekarze.
Po przewrocie bolszewickim i zajęciu przez komunistów Azji Środkowej rozpoczął się brutalny proces sowietyzacji Uzbekistanu, który łączył się z unicestwieniem miejscowych elit i walką z tradycją i religią regionu. Represje Sowietów nie zniszczyły jednak w narodzie uzbeckim wrodzonej gościnności i chęci niesienia pomocy potrzebującym.
Podczas II wojny światowej Uzbekistan stał się głębokim zapleczem Związku Sowieckiego, miejscem ewakuacji zakładów przemysłowych z zachodnich regionów ZSRS, formowania dywizji sowieckich, które weszły w skład Armii Czerwonej (zmobilizowano ok. 1,5 mln mieszkańców Uzbekistanu), ale także regionem, do którego ewakuowano blisko 1 mln ludzi ze strefy frontowej oraz dokąd deportowano ludność represjonowaną: obywateli polskich, Tatarów krymskich, Niemców, Czeczenów i Inguszy itd.
Nowe miejsce dla polskiej armii
W dniach od 13 stycznia do 25 lutego 1942 r., wskutek realizacji porozumienia między rządem polskim a Sowietami, Armia Polska w ZSRS została przeniesiona do azjatyckich republik sowieckich (Kazachskiej, Kirgiskiej i Uzbeckiej SRS). Droga na południe nie była łatwa. Podczas dyslokacji zmarło wielu żołnierzy, których organizmy – osłabione i wyniszczone chorobami – nie wytrzymały trudów transportu.
Problemy
W lutym 1942 r. tereny Uzbekistanu stały się ważnym miejscem formowania Armii Polskiej pod dowództwem gen. Władysława Andersa. W Jangi-Jul mieściły się Dowództwo i Sztab Armii, w Guzar – Ośrodek Organizacyjny Armii, w Olmazor – Centrum Wyszkolenia. Do miejsc tworzenia jednostek wojskowych licznie napływała polska ludność cywilna. Zarówno wojsko, jak i placówki terenowe (delegatury) Ambasady RP w Kujbyszewie usiłowały wszystkimi możliwymi sposobami ratować tych, którym udało się dotrzeć do Uzbekistanu z wielu miejsc represji w głębi ZSRS.
Przetrwanie
Zarówno żołnierze, jak i ludność cywilna, zgromadzona w miejscach formowania się armii, walczyli o przetrwanie. Brak żywności, choroby zakaźne oraz trudne warunki sanitarne powodowały wyniszczenie organizmów i liczne zgony. Większość czasu spędzano na obowiązkowych ćwiczeniach, ale nie brakowało go także na odradzające się życie towarzyskie, patriotyczne i religijne. Polskie jednostki wojskowe w Związku Sowieckim były pilnie obserwowane przez funkcjonariuszy NKWD, którzy utrudnali im codzienną egzystencję.
Ludność miejscowa, wcześniej doświadczona przez represje władzy sowieckiej, starała się na miarę swoich skromnych możliwości pomagać przybywającym na jej terenie Polakom. Pamięć o pomocy Uzbeków, która niejednokrotnie ratowała życie, nadal jest obecna w przekazach rodzinnych.
Na zawsze w Azji
W Związku Sowieckim od sierpnia 1941 do sierpnia 1942 r. zmarło nie mniej niż 3212 żołnierzy, z tego najwięcej (2427) na terenie Uzbekistanu. Polacy zostali pochowani na siedemnastu cmentarzach wojennych rozlokowanych po całym kraju. Dziś nie znamy pełnej liczby zmarłych i cmentarzy.
Wykaz cmentarzy wojennych w Uzbekistanie: Jangi-Jul, Olmazor I, Olmazor II, Beszkent, Margiełan, Taszłak, Guzar, Gałabułag, Jakkabag, Czirakzi, Szachrisabz, Kitab, Narpaj, Karmana (stacja), Karmana (miasto), Kanimech, Karszi.
Orzeł
W szeregach armii znaleźli się ludzie różnych zawodów, w tym: pisarze, artyści, malarze, aktorzy, sportowcy. Był wśród nich Józef Czapski – artysta malarz i pisarz, major Wojska Polskiego. Na polecenie najwyższych władz polskich zajmował się (do kwietnia 1942 r.) bezskutecznym poszukiwaniem w ZSRS oficerów polskich – jak się okazało w kwietniu 1943 r. – ofiar zbrodni katyńskiej. Byli tam też m.in. Hanka Ordonówna (właściwie Maria Anna Tyszkiewicz) – polska piosenkarka i aktorka, wywieziona przez NKWD w 1940 r. do łagru w Uzbekistanie), Gustaw Herling Grudziński czy ppor. Leonid Fiedoruk z Grodna, rekordzista Polski w rzucie dyskiem i pchnięciu kulą
W pierwszym numerze tygodnika „Orzeł Biały” ukazał się m.in. artykuł Józefa Czapskiego, dotyczący zaginionych w ZSRS polskich jeńców wojennym. Tygodnik „Orzeł Biały” ukazał się 7 grudnia 1941 r. Początkowo był wydawany w Buzułuku, następnie w Jangi-Jul pod Taszkentem, a potem w miejscach stacjonowania polskiej armii. Często dla żołnierzy w ZSRS pismo to było jedynym źródłem informacji o Polsce i sytuacji na świecie podczas II wojny światowej. Z pismem była związana seria książek „Biblioteka Orła Białego”.