Instytut Pamięci Narodowej 75. rocznica powstania „Żegoty” - Aktualności -

W 1942 r. powstał Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty, przemianowany następnie na Radę Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegaturze Rządu RP na Kraj. 

W rocznicę powołania Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty, 27 września 2017 r. zastępca Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr Mateusz Szpytma oddał cześć współzałożycielce i przewodniczącej Komitetu – śp. Zofii Kossak-Szczuckiej (II voto Szatkowskiej), składając kwiaty na jej mogile na cmentarzu w Górkach Wielkich. Modlitwę przy grobie pisarki poprowadził ks. kanonik Krzysztof Pacyga – proboszcz miejscowej parafii pw. Wszystkich Świętych. Zofia Kossak-Szczucka zmarła 9 kwietnia 1968 r. w Bielsku-Białej. Za swą działalność podczas II wojny światowej uhonorowana została tytułem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”.  .

Na grudzień, kiedy to przypada 75. rocznica utworzenia  Rady Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegacie Rządu RP na Kraj (4 grudnia 1942 r.), Instytut Pamięci Narodowej planuje nową wystawę edukacyjno-historyczną, przypominającą o działalności „Żegoty”. Wystawa przybliży jej czołowych działaczy i rolę, jaką organizacja odgrywała w strukturach konspiracji, w obliczu dokonywanej przez okupanta niemieckiego Zagłady Żydów. Uroczyste otwarcie wystawy odbędzie się w trakcie międzynarodowej konferencji naukowej w Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki „Przystanek Historia” w Warszawie, w dniach 6–8 grudnia 2017 r. Wystawa prezentowana będzie także poza granicami kraju w różnych wersjach językowych, aby zainteresować tym wyjątkowym tematem również obcokrajowców.

Zofia Kossak-Szczucka

Zofia Kossak-Szczucka (1890–1968) vel Zofia Śliwińska, ps. „Weronika” była córką Tadeusza Kossaka, brata bliźniaka znanego malarza Wojciecha Kossaka. Studiowała malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie (1912-1913), a następnie rysunek w Ecole des Beaux Arts w Genewie.

W 1917 r. wraz z mężem Stefanem Szczuckim przeżyła na Wołyniu okres krwawych wystąpień chłopskich oraz najazd bolszewicki. Wspomnienia z tego czasu wydała w 1922 r. pod tytułem „Pożoga”. Po I wojnie światowej i śmierci pierwszego męża zamieszkała w Górkach Wielkich niedaleko Skoczowa. Pisała książki historyczne, jej pierwsza powieść „Beatum scelus” (1924) opowiadała historię wykradzenia obrazu Matki Bożej z kaplicy w Rzymie przez ks. Mikołaja Sapiehę. Jednak jej najbardziej znanym dziełem są „Krzyżowcy”, powieść przetłumaczona na wiele języków świata.

W czasie okupacji niemieckiej stanęła w 1941 r. na czele Frontu Odrodzenia Polski, tajnej, niepodległościowej organizacji katolickiej i jako jedna z pierwszych polskich intelektualistów dostrzegła tragizm losu polskich Żydów.

27 września 1942 r. wraz z Wandą Krahelską-Filipowicz powołała Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty (inna nazwa: Komitet Pomocy Społecznej dla Ludności Żydowskiej), przemianowany 4 grudnia 1942 r. na Radę Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegaturze Rządu RP na Kraj.

W sierpniu 1942 r., tuż po rozpoczęciu likwidacji warszawskiego getta, Kossak opublikowała słynny protest, w którym pisała: „W ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć. Nie istnieje dla nich nadzieja ratunku (...). Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala. Zabieramy przeto głos my, katolicy – Polacy” (A. K. Kunert, Polacy – Żydzi 1939–1945. Wybór źródeł, Warszawa 2001, s. 213).

Zofia Kossak-Szczucka, przedstawiając dramatyczny los Żydów, wezwała Polaków do zajęcia jednoznacznego stanowiska. „Protestujemy, kto z nami tego protestu nie popiera, nie jest katolikiem” – pisała. Była człowiekiem, dla którego triada: „Bóg – Honor – Ojczyzna” to nie były puste hasła, to była jej treść codziennego postępowania. „Żegota” m.in. pomagała finansowo ukrywającym się Żydom i zaopatrywała ich w metryki urodzenia.

Kossak-Szczucka pracowała w Delegaturze Rządu na Kraj i Komendzie Głównej AK (Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy, Referat Prasowy), w redakcji „Biuletynu Informacyjnego”. 3 listopada 1942 r. w kościele Panien Kanoniczek pw. św. Brata Alberta i św. Andrzeja przy pl. Teatralnym 20 jako matka chrzestna, obok Marii Kann, brała udział w poświęceniu sztandaru dla 1 Brygady Spadochronowej, zorganizowanej w Wielkiej Brytanii.

27 sierpnia 1943 r. została przypadkowo aresztowana pod nazwiskiem Zofia Śliwińska i osadzona na Pawiaku, skąd 5 października skierowano ją do niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-Birkenau (numer obozowy 64491). W obozie rozwinęła akcję kulturalno-oświatową. Rozpoznana, w maju 1944 r. została przekazana warszawskiemu Gestapo, przetransportowana do stolicy i ponownie osadzona na Pawiaku, skazana przez sąd doraźny Policji Bezpieczeństwa GG na karę śmierci. Na skutek usilnych starań Delegatury Rządu na Kraj, popartych ogromną ilością pieniędzy, została wykupiona z Pawiaka 28 lipca 1944 r.

Brała udział w powstaniu warszawskim w dzielnicy Śródmieście Północ. Wygłaszała pogadanki na antenie Polskiego Radia, była redaktorką sierpniowego numeru „Prawdy” oraz pisała artykuły do „Barykady Powiśla” i „Biuletynu Informacyjnego”.

W 1945 r. została skierowana w misji PCK do Londynu, gdzie zastał ją koniec wojny. Wraz z drugim mężem Zygmuntem Szatkowskim zdecydowali się pozostać na emigracji w Wielkiej Brytanii. Zajmowali się m.in. hodowlą owiec na wydzierżawionej farmie (Zob. Z. Kossak, Wspomnienia z Kornwalii 1947–1957, Kraków 2007).

W latach 1946–1974 była inwigilowana przez różne piony Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Oddziału II Sztabu Generalnego Naczelnego Dowództwa (ludowego) WP i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie w związku z rozpracowywaniem prof. Stanisława Kota i Stowarzyszenia PAX.

Po powrocie do kraju w 1957 r. osiadła ponownie w Górkach Wielkich, współpracowała przede wszystkim z prasą katolicką. W 1964 r. była jedną z sygnatariuszek „Listu 34”, w którym przyłączyła się do protestu pisarzy w obronie swobody wypowiedzi. Wyróżniona została przynależnością do Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy i odznaczona Wielkim Krzyżem Zasługi.

W 1936 r. otrzymała Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury, a w 1937 r. została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 1968 r. uhonorowano ją tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

Zofia Kossak-Szczucka zmarła 9 kwietnia 1968 r. w Bielsku-Białej, pochowana została na cmentarzu parafialnym w Górkach Wielkich.

Biogram oprac. Krzysztof A. Tochman

Fot. Sławomir Kasper (IPN)