– „Żegota” to były setki, tysiące ludzi w całym kraju, którzy nieśli pomoc (...). Żadna inna organizacja w skali świata nie może się poszczycić takimi zasługami w dziedzinie ratowania życia ludzkiego – mówił prezydent podczas uroczystości, która odbyła się 11 października 2017 w Pałacu Prezydenckim. Wspominając o ryzyku, jakie na co dzień podejmowali Polacy ratujący swych żydowskich sąsiadów, zaapelował, aby dziś „wyraźnie mówić, kto (w czasie wojny – red.) był zbrodniarzem, a kto bohaterem, kto wykazał się miłosierdziem, a kto był draniem zasługującym na potępienie".
Jak przypomniała głowa państwa, symbolem braterstwa, miłosierdzia i poświęcenia jest rodzina Ulmów, której imieniem nazwano muzeum Polaków Ratujących Żydów w Markowej. Pomysłodawcą i pierwszym dyrektorem muzeum był dr Szpytma, obecnie zastępca prezesa IPN, autor wielu publikacji dotyczących losów polskich Sprawiedliwych.
Muzeum im. Ulmów uroczyście otwarto 17 marca 2016 r. i właśnie w tym dniu, w opinii prezydenta, powinniśmy w przyszłości obchodzić Narodowy Dzień Pamięci Polaków Ratujących Żydów w czasie II wojny światowej. Prezydent przygotował projekt ustawy w tej sprawie, który trafi do Sejmu RP.
Podczas uroczystości w Pałacu Prezydenckim, w których wraz z prezydentem Andrzejem Dudą udział wzięła pierwsza dama Agata Kornhauser-Duda, wręczone zostały państwowe odznaczenia dla Polaków ratujących Żydów podczas II wojny światowej.
Ceremonia przyznawania odznaczeń następuje w oparciu o rezultaty badań prowadzonych przez różne instytucje, w tym przez Instytut Pamięci Narodowej. Tradycja odznaczania Polaków ratujących Żydów Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, zainicjowana w 2007 r. przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego, przy współpracy Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, miała związek z projektem Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie „Polscy Sprawiedliwi – przywracanie pamięci”, zajmującym się dokumentacją i popularyzacją historii ratowania Żydów przez Polaków w czasie II wojny światowej – upamiętnieniem Polaków zarówno wyróżnionych tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, jak i tych, którzy nie doczekali się tego tytułu.
Ceremoniom honorowania Polaków ratujących Żydów towarzyszy każdorazowo dwujęzyczny, polsko-angielski album „Polacy ratujący Żydów w czasie Zagłady. Przywracanie pamięci”, przedstawiający sylwetki odznaczonych przez prezydenta – krótkie życiorysy i relacje dotyczące ich heroicznych czynów. Jednym z autorów tekstu do ubiegłorocznej edycji albumu był dr Mateusz Szpytma, a Instytut Pamięci Narodowej współuczestniczył wraz z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, Kancelarią Prezydenta RP i Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w jego wydaniu.
Sprawiedliwym dedykowany był też uroczysty Koncert Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego, którego organizatorami były Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych oraz Polskie Towarzystwo Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Podczas uroczystości w Centrum Konferencyjnym MON w Warszawie, w której wziął udział wiceprezes IPN dr Mateusz Szpytma., zostały także wręczone medale „Pro Patria”.
Kolejny dzień obchodów 75. rocznicy powstania Rady Pomocy Żydom „Żegota” 12 października, zainaugurowała Msza św. w Katedrze Polowej WP, gdzie odsłonięto tablicę poświęconą Polakom ratującym Żydów. W uroczystości uczestniczył zastępca prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr Mateusz Szpytma. Przed Grobem Nieznanego Żołnierza złożono wieńce i wiązanki kwiatów. Instytut Pamięci Narodowej reprezentował Damian Markowski z Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa, który złożył kwiaty również pod tablicą poświęconą Żegocie na skwerze przy Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN oraz pod pomnikiem Bohaterów Getta.
***
Rada Pomocy Żydom „Żegota” powstała w grudniu 1942 r. przy Delegaturze Rządu RP na Kraj. Była ona kontynuacją powstałego pod koniec września 1942 r. Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty. W skład Rady weszli przedstawiciele polskich i żydowskich organizacji politycznych. Działająca do początku 1945 r. „Żegota” była jedyną w okupowanej przez Niemców Europie instytucją państwową ratującą Żydów od zagłady.