Instytut Pamięci Narodowej [TEKST + AUDIO] Lidia Ciołkosz – pierwsza dama polskiego socjalizmu - Komunikaty -

Wielka socjalistka i polska patriotka

Lidia Ciołkosz (z domu Kahan) urodziła się 24 czerwca 1902 r. Wychowała się w rodzinie żydowskiej w Łodzi. Pomimo swojego pochodzenia, Lidia została wychowana w duchu patriotycznym, całkowicie identyfikując się z Polską. Od najmłodszych lat angażowała się w pomoc społeczną, m.in. działała w stowarzyszeniu „Kropla Mleka”. Jako dziecko, wstąpiła do działającej w Łodzi Drużyny Harcerskiej im. Tadeusza Kościuszki, która przyjmowała do swojego ruchu, dzieci wyznania judaistycznego. Jej idolami byli Józef Piłsudski, Emilia Plater i Stefan Żeromski, ich portrety wisiały nad jej łóżkiem.

Po skończeniu szkoły podstawowej Lidia Kahan przeniosła się z Łodzi do Krakowa. Tam rozpoczęła studia i od razu zapisała się do Polskiej Partii Socjalistycznej. Wykształcenie, które zdobyła na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie obejmowało nauki humanistyczne. Skończyła historię, polonistykę oraz Studium Pedagogiczne z tytułem doktora. Na studiach poznała swojego przyszłego męża Adama Ciołkosza, który tak jak ona był bardzo aktywny w ruchu niepodległościowym. Odtąd zawsze działali razem.

Podczas studiów Lidia Ciołkosz była niezwykle zaangażowana we wszystko czym się zajmowała. Miała w sobie ogromną chęć niesienia pomocy potrzebującym. Oprócz swojej działalności w PPS aktywnie działała w Towarzystwie Uniwersytetu Robotniczego oraz w Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci. Organizowała dzieciom robotników kolonie oraz świetlice, otaczała je troską i opieką. Była bibliotekarką, prowadziła wykłady. Jej poświęcenie oraz zapał zostały bardzo szybko zauważone.  Kiedy w listopadzie 1933 r. jej męża aresztowano to ona, przez prawie rok przewodniczyła PPS w Małopolsce, godnie go reprezentując. Bez problemu, dzięki swojej zaradności, dobroci i gorliwości, odnalazła się w świecie mężczyzn, a dla wielu z nich stała się autorytetem.

26 marca 1936 r. podczas wielkiego strajku w Sempericie w Krakowie, zginęło ośmiu robotników, a kilkudziesięciu zostało rannych. Wówczas Lidia Ciołkosz została mianowana na Przewodniczącą Komitetu Opieki i Pomocy dla ofiar „Semperitu”.

Służba na obczyźnie

Kiedy wybuchła II wojna światowa, Lidia wraz z rodziną uciekła do Lwowa. Stamtąd przez Rumunię, Litwę, Szwecję i Francję przedostała się do Londynu. Po wojnie nie mogła pogodzić się z działalnością władz komunistycznych w Polsce i nie zdecydowała się na powrót do ojczyzny. Postanowiła działać na rzecz ukochanego kraju, poza jego granicami, będąc aktywną członkinią Komitetu Zagranicznego PPS. Największe zagrożenie dla socjalizmu widziała w komunizmie, a dla polskiej niepodległości w Rosji:

„Nienawidziłam Rosji, komunizmu, bolszewizmu. Uważaliśmy, że komunizm jest sprzeczny z ideami socjalistycznymi, niszczy wolność, demokrację, swobodę dyskusji i opozycji, szerzy terroryzm, prowadzi do zniewolenia ludzi, do nędzy, a potem też do tworzenia wielkiego systemu pracy niewolniczej” – mówiła po latach we „Spojrzeniu wstecz”, wywiadzie-rzece udzielonym Andrzejowi Friszke.

Lidia Ciołkosz oddała się pisaniu książek, broszur, współpracowała z Radiem „Wolna Europa”. Oprócz tego prowadziła wykłady w ośrodkach emigracyjnych, redagowała książki, współpracowała z Instytutem Literackim w Paryżu. Walczyła o baraki socjalne dla bezrobotnych. Razem z mężem napisała „Zarys dziejów socjalizmu polskiego” jedno z najważniejszych dzieł literackich w jej życiu oraz „Niepodległość i Socjalizm 1835-1945”. Ta ostatnia znajduje się w zasobie Archiwum IPN. 

Od początku istnienia PRL, razem z mężem była bardzo zaangażowana w pomoc robotnikom. Posiadając kontakty z wieloma opozycjonistami z „Solidarności”, wspierała ich podziemną pracę. Ponadto Ciołkoszowie popierali działalność Komitetu Obrony Robotników. W efekcie byli inwigilowani przez Służby Bezpieczeństwa PRL. Władze komunistyczne zlecali zdobywanie informacji na temat ich działalności i kontaktów w Londynie.

Po śmierci męża w 1978 r. Lidia Ciołkoszowa nadal działała społecznie, zachowując świeży umysł i nadal pomagając innym. Często dawała nocleg odwiedzającym ją studentom, dawała im rady, opowiadała o ludziach i wydarzeniach, które miały miejsce w jej życiu.

Podczas XXV zjazdu PPS w Warszawie w 1990 r. specjalną uchwałą została wybrana dożywotnio na Honorową Przewodniczącą Partii z prawem uczestniczenia w posiedzeniach Rady Naczelnej oraz głosem stanowiącym. Lech Wałęsa podczas swojej prezydentury odznaczył ją Krzyżem Polonia Restituta. Lidia Ciołkosz bardzo chciała wrócić do Polski, nigdy nie przyjęła brytyjskiego obywatelstwa. Mawiała:

„Przez te wszystkie lata marzyliśmy, żeby wrócić do kraju. Ale to przyszło tak późno, że niestety mało kto z nas, starych ludzi, może powrócić na stałe. Tylu ludzi nie doczekało powrotu, a tak straszliwie tęsknili. Mam szczęście, że Polska odzyskała wolność, że może od czasu do czasu będę mogła pojechać tam na krótko. Ale czy mi sił starczy?”.

Lidia Ciołkosz, wielokrotnie wyróżniania nagrodami literackimi, wybitna działaczka polityczna i społeczna doczekała wolnej Polski na którą tak długo czekała. Zmarła 9 czerwca 2002 r. w Londynie.

***

W 2020 r. nakładem wyd. IPN ukazała się książka pt. „O niepodległość i socjalizm. Studia i szkice z dziejów Polskiej Partii Socjalistycznej”. Praca zbiorowa pod redakcją Macieja Żuczkowskiego i Kamila Piskały to próba nowego spojrzenia na dzieje ruchu socjalistycznego i zarazem zaproszenie do podjęcia pogłębionych badań źródłowych nad złożoną historią niepodległościowego nurtu polskiego socjalizmu. Publikacja zawiera czternaście artykułów – prezentujących oryginalne ustalenia i opartych w dużej mierze na mniej znanych lub pomijanych dotychczas materiałach źródłowych. Niniejsza praca dostępna jest w naszych księgarniach stacjonarnie lub online.

W 2011 r. IPN wydał książkę pt. „Leszek Nowak. Polska droga od socjalizmu. Pisma polityczne 1980-1989” pod red. Krzysztofa Brzechczyna. Znajomość pism politycznych Leszka Nowaka (1943-2009) - jednego z najwybitniejszych filozofów polskich drugiej połowy XX wieku, aktywnie zaangażowanego w ruch Solidarności - może być podstawą poznania jednego z oryginalnych, lecz dzisiaj zapomnianych wątków solidarnościowej myśli społecznej oraz stanowić cenne źródło teoretycznej inspiracji w opisie fenomenu Solidarności i całej polskiej dekady lat 80. Niniejsza praca dostępna jest w naszych księgarniach stacjonarnie lub online.

Wiele materiałów o Lidii Ciołkosz i polskim socjalizmie jest dostępnych w portalu IPN przystanekhistoria.pl oraz na innych stronach Instytutu Pamięci Narodowej:

• Małgorzata Choma-Jusińska, Misja: Niepodległość. Zarys historii Gryf Publications
• Marcin Jurek, Niech żyje wolny polski lud! Demonstracja na Placu Grzybowskim w Warszawie 13 listopada 1904 roku
• Janusz Kłapeć, Socjalista z Żegoty. Działalność Stefana Sendłaka
• Artur Kuprianis, 1 Maja w Łodzi – rok 1936
• Mateusz Kubicki, Józef Władysław Bednarz (1879–1939). Lekarz, reformator, społecznik