Instytut Pamięci Narodowej nr 1 (25)/2015 - Pamięć i Sprawiedliwość -

Od Redakcji:

Niniejszy tom ukazuje się w roku, w którym przypada siedemdziesiąta rocznica zakończenia II wojny światowej. Pomimo rozlicznych publikacji konflikt ten oraz wiele zjawisk i wydarzeń, które zaistniały w świecie w jego następstwie, wciąż wymagają badań i głębszej refleksji. Wojna zburzyła dotychczasowy porządek świata; odbudowa ze zniszczeń oznaczała często tworzenie nowego ładu społecznego, politycznego, gospodarczego. Wyłonili się nowi liderzy powojennego świata. Przeobrażeniu uległa struktura społeczeństw i więzi między ludźmi. Zmienił się system wartości, styl życia, role społeczne. Głębokie przemiany dotyczyły zwłaszcza tych państw, które znalazły się w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Wojna i poszczególne dramatyczne wydarzenia
stały się również ważnymi węzłami zbiorowej pamięci narodów dotkniętych konfliktem. Zagadnienia te poruszają autorzy, których prace prezentujemy w tym numerze czasopisma.

W esejach otwierających tom między innymi II wojna światowa stała się pretekstem do rozważań historiozoficznych o prawidłowościach procesu dziejowego i rozumieniu historii.

Uwagę zwraca ciekawa praca Patrice M. Dabrowski i Stefana Troebsta O używaniu i nadużywaniu historii. Polityka historyczna i kultury pamięci w Europie Środkowo- i Południowo-Wschodniej (1791–1989). Autorzy ukazali mechanizmy kształtowania zbiorowej pamięci Chorwatów, Czechów, Polaków, Rumunów, Serbów, Słowaków, Węgrów i innych narodów zamieszkujących wymieniony w tytule region Europy. Zwrócili uwagę na trzy czynniki, które tę pamięć formują: indywidualne doświadczenie świadków i uczestników zdarzeń, przekazywaną ustnie pamięć rodzinną oraz politykę historyczną realizowaną w różnych okresach przez różnorakie podmioty – od rządów po organizacje społeczne. Autorzy wskazali wspólne cechy pamięci zbiorowej narodów Europy Środkowo- i Południowo-Wschodniej, którymi są m.in. elementy kultu religijnego czy powtarzający się motyw przedmurza chrześcijaństwa. Mimo kulturowej bliskości odmienne doświadczenia poszczególnych narodów sprawiły, że czasem te same wydarzenia nabrały różnego znaczenia w ich pamięci.

Esej Pierre' a Buhlera jest poświęcony mechanizmom i czynnikom kształtującym pozycję mocarstw światowych w XX w. i współcześnie. Autor zwrócił uwagę nie tylko na zmienność tego procesu, lecz także na pewne stałe motywacje formowania potęg oraz wyznaczniki i metody ich oddziaływania na arenie międzynarodowej. Jerzy Holzer pokazał, jak z pozoru proste zadanie wskazania początku i końca II wojny światowej skomplikuje się, jeśli przyjmiemy różne perspektywy badawcze. Konflikt może być wielorako przedstawiany i interpretowany, również jako fragment dłuższego procesu dziejowego – wojny trzydziestoletniej albo wojny trzech ćwierćwieczy. Chronologia konfliktu jest pretekstem do rozważań autora o dociekaniu historycznym, który proponuje
„rzecz obejrzeć trzeba z wielu stron”.

Rozliczenia zbrodni wojennych nie były nowym zjawiskiem, ale dopiero model wypracowany po II wojnie światowej i towarzyszące temu działania polityczne i propagandowe na trwałe wpisały kwestię rozliczeń w relacje międzynarodowe. Paweł Machcewicz przypomniał próby rozrachunku z winnymi zbrodni popełnionych w czasie wcześniejszych konfliktów. Przeanalizował skomplikowaną drogę jawnych działań i gabinetowych negocjacji, która doprowadziła do opracowania stosownych norm prawnych i stworzenia wzorca procesów zbrodniarzy nazistowskich. 

W bloku „Studia” autorzy skupili się na pokazaniu wybranych społeczno-politycznych i ekonomicznych aspektów powojennego świata, przede wszystkim w odniesieniu do państw, które znalazły się w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Przemysław Benken przedstawił różne elementy polityki międzynarodowej i wewnętrznej w latach
1940–1945, które odegrały istotną rolę w procesie dekolonizacji Półwyspu Indochińskiego i uzyskania niepodległości przez Wietnam. 

Artykuł Adama Leszczyńskiego zwraca uwagę na dominację etatyzmu, poparcia dla nacjonalizacji i planowania gospodarczego jako tendencję ogólnoświatową, występującą w wizjach ładu gospodarczego powstających aż do lat siedemdziesiątych. Autor skupił się na poglądach zawartych w programach partii politycznych w czasie II wojny światowej, działających na terenie Polski pod okupacją i na emigracji. Ukazał czynniki sprzyjające upowszechnianiu się tych poglądów, związane zwłaszcza z sytuacją wojenną i radykalizacją poglądów społeczeństwa. W artykule Huberta Wilka zostały przedstawione perspektywy rozwoju polskiej motoryzacji po wojnie. Autor ukazał to zagadnienie przez pryzmat planów i koncepcji tworzonych w kilku centralnych instytucjach
w latach 1944–1948. 

W kolejnych artykułach autorzy przedstawili procesy odbudowy różnych sfer życia publicznego po zniszczeniach wojennych. W wypadku państw, które znalazły się pod władzą komunistów, dźwiganiu kraju ze zniszczeń wojennych towarzyszyły procesy kształtowania mechanizmów i organizowania instytucji, które miały służyć realizacji celów politycznych nowej władzy. Przez pryzmat działań Bolesława Drobnera i Rudolfa Hartiga, kierujących polityką kulturalną w Lipsku i Krakowie w drugiej połowie lat czterdziestych, Kyrill Kunakhovich pokazał, jak pod pozorem powojennej rekonstrukcji, były tworzone podwaliny działalności kulturalnej gwarantującej realizację politycznych celów komunistów. 

Kolejne dwa artykuły są interesującymi przyczynkami do badań nad postawami społeczeństw i ich elit wobec władzy narzuconej, przez komunistów. Pál Hatos przedstawił dylematy, w obliczu których stanęli węgierscy katolicy po zakończeniu wojny. Dwie strategie uosabiali kardynał József Mindszenty oraz Gyula Szekfű, historyk i publicysta, pierwszy ambasador Węgier w ZSRR. Charyzmatyczny kardynał stał się symbolem oporu i bezkompromisowości, postawa katolickiego intelektualisty była postrzegana jako kolaboracja z komunistami. Autor zadaje pytanie o bilans przyjętych przez nich postaw ówcześnie i ocenę ich politycznej spuścizny ze współczesnej perspektywy. 

Marcin Kruszyński na przykładzie Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie ukazał wybrane elementy procesu tworzenia nowej inteligencji w okresie stalinowskim. Skupił się na pokazaniu przeobrażeń, które dotknęły społeczność uniwersytecką, zwłaszcza jej tradycyjne relacje i hierarchię. Obiektem szczególnych ataków była kadra profesorska o przedwojennych korzeniach. Autor pokazał mechanizmy sprzyjające wyłanianiu się nowej elity uniwersyteckiej i motywacje jej politycznego i ideowego zaangażowania.

Magdalena Lorenc zaprezentowała wybrane prace współczesnych artystów, którzy podejmują tematykę związaną z II wojną, przede wszystkim Zagładą Żydów. Autorka zwróciła uwagę na te dzieła, które stanowią nie tyle rekonstrukcję przeszłości, ile podejmują refleksję nad pamięcią zbiorową. 

Artykuły prezentowane w dziale „Varia” dotyczą okresu przed 1939 r. i czasu wojny. We wszystkich autorzy podjęli trudne zagadnienia związane z represyjną polityką okupantów na obszarze ziem wschodnich II Rzeczypospolitej. Dramatyczny los wołyńskich Żydów przedstawił Timothy Snyder. Autor wpisał dzieje tej społeczności w skomplikowany polityczny kontekst lat 1921–1945, okresu, kiedy Wołyń był częścią państwa polskiego, a następnie znalazł się pod okupacją sowiecką i niemiecką. Wołodymyr Baran i Wasyl Tokarski ukazali proces instalowania sądownictwa radzieckiego na Wołyniu i w Galicji Wschodniej w latach 1939–1941. Pokazali, jak jurysdykcja polityczna była stosowana jako narzędzie walki z „wrogami ludu”. Krzysztof Łagojda dokonał porównania formalnej strony deportacji ludności polskiej z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej, na podstawie dyrektyw NKWD, z relacjami opisującymi faktyczny obraz akcji w kwietniu 1940 r. 

W dziale „Dokumenty” zostało opublikowane przemówienie Edwarda Ochaba, I wiceministra obrony narodowej podczas odprawy dowódców wojskowych, która odbyła się w październiku 1949 r. Dokument opracował i opatrzył wstępem Jarosław Pałka. Z racji pełnionej funkcji Ochab sprawował polityczny nadzór nad armią. Jego wystąpienie jest zatem interesującym przyczynkiem do badań nad ideologizacją wojska i aktualnymi kierunkami politycznego oddziaływania.

Część „Recenzje i polemiki” otwiera artykuł Krzysztofa Brzechczyna Utracona szansa odfałszowania historii chłopców z lasu i ubeków, w którym autor poddał ocenie książkę Anny K. Kłys Brudne serca. Jak zafałszowaliśmy historię chłopców z lasu i ubeków (2014). Przemysław Benken zaprezentował najnowszą publikację dotyczącą jednego z „Zośkowców” – Jan Rodowicz ANODA. Życie i śmierć bohatera „Kamieni na szaniec” (2015) autorstwa Mariusza Olczaka. Artykuł recenzyjny Jana Olaszka Wahadło przechylone w drugą stronę. Uwagi do książki Shany Penn, Sekret „Solidarności”. Kobiety, które pokonały komunizm w Polsce (Warszawa 2014) prezentuje i ocenia publikację wpisującą się w nurt badań historycznych kategorii gender. 

Na koniec Patryk Pleskot zrelacjonował coroczną konferencję International Intelligence History Association, która odbyła się 8–10 maja 2015 r. w Zagrzebiu. Tym razem tematem spotkania specjalistów z różnych dziedzin – historyków, politologów, kryptologów oraz byłych funkcjonariuszy służb specjalnych i wojskowych – były technologiczne aspekty działania wywiadu i kontrwywiadu. 

Redakcja pragnie podziękować osobom, które przyczyniły się do powstania tego tomu, zwłaszcza recenzentom oraz zespołowi redakcyjnemu z Wydziału Wydawnictw Biura Edukacji Publicznej IPN. 

Małgorzata Choma-Jusińska

W numerze:

Od Redakcji (Małgorzata Choma-Jusińska) 

I. Eseje

• Patrice M. Dabrowski, Stefan Troebst, O używaniu i nadużywaniu historii. Polityka historyczna i kultury pamięci w Europie Środkowo- i Południowo-Wschodniej (1791–1989) 
• „„ Pierre Buhler, Stany Zjednoczone i metamorfozy władzy„ 
• Jerzy Holzer, Druga wojna światowa, wojna trzydziestoletnia, wojna trzech ćwierćwieczy
• Paweł Machcewicz, Droga do Norymbergi. Geneza sądowych rozliczeń ze zbrodniami III Rzeszy 

II. Studia„

• Przemysław Benken, Wyboista droga do niepodległości – Wietnam w latach 1940–1945„
• „Adam Leszczyński, Antyliberalizm i kolektywizm. Polityka i gospodarka od II wojny światowej do lat siedemdziesiątych na przykładzie polskich programów powojennej odbudowy 
• Hubert Wilk, Ministerstwo Motoryzacji czy Centralny Urząd Samochodowy? – polska motoryzacja na rozdrożu. Plany, możliwości, instytucje (1944–1948) 
• Kyrill Kunakhovich, Kultury powojenne. Sztuka i komunizm w Krakowie i Lipsku 
• Pál Hatos, Alternatywy dla katolicyzmu politycznego na Węgrzech po 1945 roku na przykładzie Józsefa Mindszentyego i Gyuli Szekfű 
• Marcin Kruszyński, „Profesorowie, którzy nie kształtują światopoglądu marksistowskiego, a wzdychają do dawnych czasów”. Epizod z dziejów polskiego szkolnictwa wyższego w okresie stalinowskim na przykładzie lubelskiego UMCS„
• Magdalena Lorenc, Dzisiejsze wczoraj. Pamięć o wojnie w polskiej sztuce współczesnej po 1989 roku

III. Varia

• Timothy Snyder, Życie i śmierć Żydów z Zachodniego Wołynia (1921–1945)„„ 
• Wołodymyr Baran, Wasyl Tokarski, Sądownictwo radzieckie na Wołyniu i w Galicji Wschodniej w latach 1939–1941 
• Krzysztof Łagojda, Deportacja ludności polskiej w kwietniu 1940 r. w świetle dyrektyw NKWD i relacji wysiedlonych rodzin. Próba analizy porównawczej

IV. Dokumenty 

• Jarosław Pałka, Ideologizacja armii. Na marginesie wystąpienia Edwarda Ochaba podczas odprawy dowódców wojskowych w październiku 1949 roku 

V. Recenzje i polemiki 

• Utracona szansa odfałszowania historii chłopców z lasu i ubeków. Recenzja książki Anny K. Kłys, Brudne serca. Jak zafałszowaliśmy historię chłopców z lasu i ubeków, Wielka Litera, Warszawa 2014, ss. 328 (Krzysztof Brzechczyn) 
• Mariusz Olczak, Jan Rodowicz ANODA. Życie i śmierć bohatera „Kamieni na szaniec”, Warszawa 2015, ss. 550 (Przemysław Benken) 
• Wahadło przechylone w drugą stronę. Uwagi do książki Shany Penn, Sekret „Solidarności”. Kobiety, które pokonały komunizm w Polsce, Warszawa, WAB, 2014, ss. 448 (Jan Olaszek) 

VI. Konferencje 

• Patryk Pleskot, Technologie w wywiadzie. Coroczna konferencja International Intelligence History Association, Zagrzeb, 8–10 maja 2015 roku