Instytut Pamięci Narodowej „Biuletyn IPN” nr 10/2022 – Oświata, kultura i nauka w okupowanym kraju - Biuletyn IPN -

Tajnego nauczania nie zaliczano do walki czynnej, ale było ono równie istotne jak akcje bezpośrednie – partyzanckie czy dywersyjne, wywiad czy propaganda. Tajna Organizacja Nauczycielska w odezwie Do Ojców i Matek nakreśliła program ideowy: „Państwo polskie, mimo przegranej wojny istnieje i walka o odzyskanie niepodległości trwa nadal, nikt nie jest zwolniony od wierności dla państwa i narodu, obowiązkiem wszystkich jest wychowanie całej młodzieży w idei służby i poświęcenia narodu. Ideę tę należy wszczepiać przez naukę szkolną”.

Niemcy karali zarówno prowadzących nauczanie, jak i uczniów, a także właścicieli lokali, w których odbywały się komplety – więzieniem, zsyłką do obozów koncentracyjnych lub rozstrzelaniem. Mimo to tajnym nauczaniem objęto ok. 1,5 mln dzieci, ok. 100 tys. młodzieży na poziomie szkoły średniej i wyższej. W pracę dydaktyczną zaangażowanych było kilkadziesiąt tysięcy pedagogów, którzy za tę działalność płacili często cenę najwyższą: w latach 1939–1945 życie straciło 8,5 tys. polskich nauczycieli.

W artykule Jarosława Szarka Dzieło ludzi wewnętrznie wolnych opisujemy walkę związkowców Huty „Katowice” o taką zmianę obowiązującego w PRL prawa, aby działalność wolnych związków zawodowych była w Polsce legalna. Porozumienie Katowickie podpisane 11 września 1980 r. wydaje się do dziś niedoceniane.

Przedstawiamy też postać błogosławionego ks. Jana Machy w poruszających świadectwach członków jego rodziny.

***

W „Biuletynie IPN” znajduje się kod QR do filmu Hanny Etemadi Indeks i karabin o tajnym nauczaniu w Polsce okupowanej przez Niemców. Prenumeratorzy otrzymają DVD z filmem.

W sprzedaży od 13 października 2022 r. w placówkach Poczty Polskiej, w sieci EMPiK, w salonach prasowych „RUCH” oraz w księgarniach IPN.

„Biuletyn IPN” jest dostępny również w prenumeracie.

Spis treści

Tajne nauczanie

• Wiesław J. Wysocki – Tajne nauczanie
• Marta Burghardt – Teatr Rapsodyczny w czasie okupacji niemieckiej
• Waldemar Brenda – Kulturowa partyzantka. Tajne nauczanie na północnym Mazowszu
• Tadeusz Zych – „Leśna” matura
• Grzegorz Ostasz – „Kuźnica” – konspiracyjna oświata ZWZ/AK w Inspektoracie Rzeszów
• Aleksandra Pietrowicz – Przemęczony kuferek. Tajna oświata w okupowanej Wielkopolsce 1939–1945
• Wojciech Frazik – Konspiracyjny think tank – Instytut Europy Środkowej

Sylwetki

• Artur Kubaj – Przywódca robotniczych serc. Aleksander Krystosiak (1922–2002)
• Jerzy Dąbrowski – Błogosławiony ks. Jan Macha (1914–1942)

Komentarze historyczne

• Barbara Hirsz – Tajna historia zamojskiej twierdzy
• Marta Kupczewska – Kuropaty – miejsce masowych egzekucji sowieckich
• Bożena Koszel-Pleskaczuk – Białostoccy pedagodzy
• Daniel Szlachta – Strajki w kopalniach Jastrzębia Zdroju w 1978 roku
• Jarosław Szarek – Dzieło ludzi wewnętrznie wolnych
• Kinga Hałacińska – Mieleckie Drzewo Życia

Recenzja

• ks. Jarosław Wąsowicz SDB – Męczennik komunizmu. Błogosławiony ks. Tytus Zeman (1915–1969)