E-Księgarnia-
Białostoccy Żydzi podczas likwidacji getta. Zdjęcia wykonane przez niemieckiego żołnierza pomiędzy 15 a 20 sierpnia 1943 r. Fot. Wikimedia (domena publiczna)
„Żydzi! Prowadzą Was do Treblinki! Zatrują nas gazem jak wściekłe psy, a potem spalą w piecach krematoryjnych. Nie idźmy jak barany na rzeź![…] Walczcie o życie do ostatniego tchnienia! Zębami i pazurami, siekierą i nożem, kwasem solnym i łomem żelaznym przywitajcie naszych katów. Niechaj wróg zapłaci krwią za krew, śmiercią za śmierć![…] Przeciwstawmy opór zbrodniarzom, i jeśli zajdzie potrzeba, polegniemy jak bohaterowie. Prócz naszego honoru nie mamy nic do stracenia! Wyjdź na ulicę i walcz!”
Niemal połowa mieszkańców miasta …
Zanim doszło do tej tragedii, przed II wojną światową, Żydzi stanowili pokaźną część populacji Białegostoku. Jak ustaliła Ewa Rogalewska z IPN w Białymstoku była to społeczność licząca 42 proc. ze 107 tys. mieszkańców. Białystok przeszedł w ręce Niemców w czerwcu 1941 r., a już 1 sierpnia 1941 r. utworzyli tu getto. Wzorem Warszawy i innych miast stłoczyli oni na niewielkim obszarze około 50 tys. Żydów. „Dzielnicę” żydowską oddzielono od reszty miasta trzymetrowym płotem z drutem kolczastym. W dniach 5-12 lutego 1943 r. Niemcy dokonali pierwszej likwidacji getta, w ramach której rozstrzelali 900 osób, a 10 tys. wywieźli do obozów koncentracyjnych.
Rok po wojnie wspominał Szymon Datner, historyk i świadek tamtych wydarzeń:
„Na ulicach zamarło życie, zniknął śmiech i zgiełk–– Rozdzierający był widok małych dzieci, apatycznych i zgaszonych, świadomych tego, co je czeka. Kto opisze katusze rodziców, świadomych losu, zupełnej bezradności w obliczu nieuniknionej zagłady. W ciągu kilku mroźnych dni wywieziono z białostockiego getta jedną trzecią jego mieszkańców.”
Stanąć o swoją godność
W połowie sierpnia 1943 r. Niemcy szykowali się do ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w Białymstoku. Akcją miał dowodzić szef białostockiego Gestapo Fritz Friedl. 15 sierpnia na rozkaz hitlerowców wszyscy Żydzi mieli się zebrać przy ul. Jurowieckiej. 16 sierpnia 1943 r. getto białostockie zostało otoczone trzema batalionami piechoty przy wsparciu jednostek zmotoryzowanych i czołgów. W ramach inicjacji działań Niemcy dokonali szeregu brutalnych morderstw.
Na wieść o ostatecznej likwidacji getta ludność żydowska postanowiła stawić czynny opór i zorganizowała powstanie. Nie mając nic do stracenia, Żydzi postanowili z bronią w ręku zawalczyć o swoją godność. Świetnie uzbrojonej i wyszkolonej niemieckiej żandarmerii wojskowej przeciwstawiła się grupa około 200-300 bojowników. Stanęli do nierównej walki, z góry skazanej na porażkę. Na czele zrywu stanął Mordechaj Tenenbaum-Tamaroff (przybyły z Warszawy członek ŻOB) i jego zastępca Daniel Moszkowicz. Organizacja bojowa mogła dysponować setką pistoletów, kilkunastoma karabinami, a także granatami, potajemnie produkowanymi w ukrytych na terenie getta warsztatach. Powstańcy planowali sforsowanie bram getta przy ul. Smolnej i ucieczkę do Puszczy Knyszyńskiej.
Endlösung der Judenfrage w Białymstoku
Ich plany nie powiodły się. Niemcy, doświadczeni już w powstaniu w getcie warszawskim, byli do likwidacji białostockiego skupiska ludności żydowskiej dobrze przygotowani. Powstanie trwało niewiele ponad dobę. Przez kilka kolejnych dni walczyły jeszcze poszczególne punkty. Wreszcie upadło.
18 sierpnia Niemcy dokonali niemal ostatecznej eksterminacji ludności. Rozpoczęły się deportacje do obozów zagłady, głównie do Treblinki. 19 sierpnia rozstrzelano 72 bojowników, którzy ukrywali się w bunkrze przy ul. Chmielnej 7. 20 sierpnia załamał się ostatni bastion oporu – samobójstwo popełnili przywódcy powstania, Tenenbaum i Moszkowicz.