Zarys historii kieleckich struktur aparatu bezpieczeństwa
Kieleckie struktury aparatu bezpieczeństwa należały do najwcześniej organizowanych, gdyż południowo-wschodnia część województwa kieleckiego (głównie powiat sandomierski) zostały zajęte przez Armię Czerwoną w pierwszej połowie sierpnia 1944 r. Tym samym nominalnie województwo kieleckie, którego komunistyczne władze usadowiły się pierwotnie w Rytwianach, a od 20 października w Sandomierzu, weszło w skład tzw. Polski Lubelskiej. W myśl pierwotnej organizacji władz, aparat bezpieczeństwa miał podlegać radom narodowym, stąd w najwcześniejszym okresie był określany jako Wydział Bezpieczeństwa Wojewódzkiej Rady Narodowej, dopiero po kilku tygodniach - wraz ze zmianą struktur władzy - ustaliła się nazwa Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Pełnomocnikiem, który już od 12 sierpnia organizował kielecki WUBP, był Hipolit Duljasz, przedwojenny komunista, po sowieckim przeszkoleniu zrzucony na spadochronie na tyły frontu w maju 1944 r. Terenowy aparat bezpieczeństwa organizowano w tym okresie w powiatach sandomierskim, opatowskim i stopnickim. We wrześniu 1944 r. w kieleckim WUBP istniały zalążki Wydziału Personalnego, Sekretariatu, Sekcji 1, 2 i 4. W grudniu powołano Wojewódzki Oddział Cenzury Wojennej WUBP.
Gdy na początku 1945 r. armia sowiecka rozpoczęła kolejną ofensywę, został wydany z datą 12 I 1945 r. rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego określający skład personalny grup operacyjnych, które miały tworzyć aparat bezpieczeństwa w województwie kieleckim. Do pomocy około 150 funkcjonariuszom WUBP z siedzibą w Sandomierzu wyznaczono kolejnych 80 z WUBP w Lublinie. Obie grupy między 15 a 18 stycznia przybyły do Kielc, które miały być siedzibą WUBP, PUBP oraz MUBP. Docelowo - według etatów określonych przez ministerstwo - WUBP miał liczyć 308 pracowników, PUBP - 51, a MUBP - 148.
WUBP w Kielcach był tworzony według etatu określonego jeszcze w 1944 r., w którym podstawowym pionem był Kontrwywiad obejmujący całość pracy operacyjnej. Miał się on składać z ośmiu sekcji: 1 - zwalczającej wywiad niemiecki i rozpracowującej volksdeutschów, 2 - rozpracowującej struktury Polskiego Państwa Podziemnego, 3 - zajmującej się działalnością duchowieństwa, 4 - prowadzącej obserwację i aresztowania, 5 - prowadzącej poszukiwania osób podejrzanych i ściganych, 6 - stosującej środki techniki specjalnej, 7 - śledczej, 8 - prowadzącej ewidencję operacyjną (kartotekę). Już wcześniej - jak wspomniano - stworzono zalążki Sekretariatu, Wydziału Personalnego, Wydziału Gospodarczego, Cenzury Wojennej, a także ochrony gmachu (Komendantury) i transportu. Miesiąc później ministerstwo dostosowując strukturę WUBP do struktury przyjętej w MBP, zmieniło zakres działania niektórych sekcji Wydziału I (jak nazwano dotychczasowy Kontrwywiad). I tak od połowy lutego 1945 r. podział zadań między poszczególne sekcje Wydziału I WUBP miał wyglądać następująco: Sekcja 1 - zwalczanie wywiadu niemieckiego, rozpracowywanie volksdeutschów i kolaborantów, Sekcja 2 - rozpracowywanie podziemia zbrojnego i politycznego, Sekcja 3 - "ochrona" przed wrogimi wpływami partii politycznych obozu rządzącego, organizacji społecznych, środowisk inteligencji i młodzieży oraz duchowieństwa, Sekcja 4 - zabezpieczenie przemysłu przed wrogą działalnością, Sekcja 5 - zabezpieczenie gospodarki rolnej i środowiska chłopskiego przed wrogą działalnością, Sekcja 6 - zabezpieczenie przed wrogą działalnością komunikacji, transportu i łączności, Sekcja 7 - prowadzenie obserwacji zewnętrznej i wywiadów, Sekcja 8 - dokonywanie aresztowań i prowadzenie śledztw.
Zachowane dokumenty nie pozwalają określić, kiedy dokładnie w kieleckim WUBP formowano poszczególne sekcje i czy wszystkie były tworzone.
Równocześnie postępowała rozbudowa istniejących wcześniej wydziałów i tworzono nowe. Powołano Wydział II, którego najistotniejszym zadaniem było prowadzenie (przez Sekcję 1) kartoteki (ewidencji) i archiwum (wcześniej rolę tę pełniła Sekcja 8 Kontrwywiadu) oraz utrzymywanie łączności radiowej, praca z szyframi, przechowywanie depozytów osób aresztowanych i przedmiotów skonfiskowanych, później także daktyloskopowanie i fotografowanie zatrzymanych. W skład Wydziału II weszła też komórka techniki specjalnej (operacyjnej), realizująca podsłuchy i podglądy (wcześniej Sekcja 6 Kontrwywiadu).
Zastępca kierownika Wydziału II miał kierować również pracą Cenzury Wojennej, prowadzącej perlustrację korespondencji. Struktura ta usamodzielniła się jednak wkrótce, otrzymując własnego kierownika/naczelnika - najpierw jako Wojewódzki Oddział/Wydział Cenzury Wojennej, potem (od jesieni 1945 r.) Wydział Cenzury Zagranicznej, w marcu 1946 r. przemianowany na Wydział VIII. Pod koniec 1946 r. określono na nowo koncepcję dalszej pracy cenzury listów i z dniem 1 I 1947 r. obsadzono Wydział "B", który przestał istnieć w styczniu 1948 r., gdy perlustrację korespondencji włączono w zakres prac Wydziału II.
Wydział III obejmował początkowo wszystkie dziedziny stanowiące gospodarcze, finansowe i materialne zaplecze urzędu. W jego skład wchodziła Sekcja Gospodarcza, która zapewniała żywność, umundurowanie i uzbrojenie, Sekcja Finansowa, Poczta Specjalna - organizująca obieg tajnej korespondencji i Komendantura - odpowiedzialna za ochronę budynku i prowadzenie aresztu wewnętrznego. Z biegiem czasu komórki te rozrosły się, część z nich usamodzielniła się lub zmieniła przyporządkowanie. Wydział III nazywany był też w 1945 r. Wydziałem Zaopatrzenia.
Wiosną 1945 r. powstał w WUBP w Kielcach Wydział Więzień i Obozów, któremu podlegały więzienia i obozy na terenie województwa. Jednym z jego zadań było prowadzenie pracy agenturalnej wśród więźniów (werbowanie i prowadzenie tzw. agentów celnych). W latach 1946-1954 na określenie tego wydziału używano niekiedy nazwy Wydział VI.
Od kwietnia 1945 r. rozpoczęto organizowanie Wydziału Walki z Bandytyzmem, dzielącego się na Sekcję Walki z Bandytyzmem i Sekcję Walki z Dezercjami. Zwalczał on podziemie zbrojne czynnie występujące przeciw władzom komunistycznym.
Jesienią 1945 r. na grunt kielecki zaczęto przenosić zmiany zapoczątkowane w centrali rozkazem organizacyjnym ministra z 6 IX 1945 r., których istotą było pozostawienie w Wydziale I tylko problematyki ściśle kontrwywiadowczej, a wyłączenie z niego innych zagadnień, którymi zajęły się osobne nowe wydziały: IV Ekonomiczny, V Społeczno- Polityczny, III"A" (obserwacji zewnętrznej) i IV"A" Śledczy.
Pod koniec 1945 r. na bazie dotychczasowych Sekcji 4 i 5 Wydziału I powołano Wydział IV Ekonomiczny (do końca 1946 r. używano oficjalnie nazwy Wydział Ekonomiczny, potem - aż do końca 1956 r. - Wydział IV). Kierownikowi Wydziału IV podporządkowano też Ekspozyturę Kolejową powstałą w styczniu 1946 r. w miejsce byłej Sekcji 6 Wydziału I. Zgodnie z założeniami Wydział IV miał kontrolować całość życia gospodarczego: przemysł, energetykę, finanse, handel, rolnictwo, leśnictwo, transport i komunikację. W związku z rolą, jaką komuniści przypisywali uprzemysłowieniu, wzrastało znaczenie i postępowała rozbudowa Wydziału IV, działającego w zakładach pracy w postaci tzw. referatów ochrony, a w przemyśle zbrojeniowym - referatów wojskowych. Od jesieni 1949 r. stały się one ekspozyturami UB o szerokich (i nadużywanych) kompetencjach, dzięki którym bezpieka drobiazgowo ingerowała w produkcję zakładów i życie ich pracowników.
Z dniem 1 I 1951 r. z Wydziału IV wyłączono problematykę komunikacji i transportu tworząc Wydział Komunikacji, który od 1 I 1952 r. nosił nazwę Wydział VIII. Z Wydziału IV wyodrębniono także na półtora roku (1 II 1953-31 VIII 1954) nowy Wydział IX, który "ochraniał" obiekty przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego. Od 1 IX 1954 r. jego funkcjonariuszy włączono z powrotem do Wydziału IV. Tego samego dnia (1 IX 1954) w oparciu o Sekcję 5 Wydziału IV stworzono z kolei jako samodzielną strukturę na prawach wydziału Inspektorat Wiejski, zajmujący się zabezpieczeniem przed wrogą działalnością gospodarki rolnej.