Od początku 2006 r. w kolejnych miastach Polski prezentowane są wystawy poświęcone lokalnym strukturom Urzędu Bezpieczeństwa (UB), a następnie Służby Bezpieczeństwa (SB). Są one efektem studiów historyków z Instytutu Pamięci Narodowej nad obsadą kierowniczą komunistycznej policji politycznej. Niniejsza publikacja przedstawia w zarysie najważniejsze przekształcenia struktur i rekonstruuje obsadę kieleckiego aparatu bezpieczeństwa.
Aparat bezpieczeństwa - tarcza i miecz partii komunistycznej
Komunistyczny aparat represji tworzono od sierpnia 1944 r. na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Komunistyczna mniejszość, korzystając z osłony sowieckich jednostek - zwłaszcza NKWD - rozbudowywała struktury, których zadaniem miała być ochrona marionetkowego rządu przed społeczeństwem. W ramach Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego został utworzony Resort Bezpieczeństwa Publicznego, któremu w terenie podlegały Wojewódzkie Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) i na szczeblu niższym Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP) w każdym z powiatów województwa. Planowano także formowanie Gminnych UBP, lecz po kilku miesiącach prób zarzucono ten pomysł. Pierwsze kadry kierownicze UB stanowili agenci sowieccy lub absolwenci kursów NKWD przeszkoleni w Kujbyszewie. Dołączyli do nich członkowie AL i rekomendowani przez PPR komuniści. Faktycznie o kierunkach i formach pracy UB decydowali sowieccy "doradcy" (sowietnicy).
Wraz z krzepnięciem władzy komunistów nastąpiło na przełomie 1944 i 1945 r. przekształcenie PKWN w Rząd Tymczasowy, a Resortu BP w Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). Zmiany międzynarodowej i wewnętrznej sytuacji politycznej nie miały większego wpływu na funkcjonowanie bezpieki, która od pierwszych tygodni systematycznie powiększała wewnętrzne struktury i swoim wpływem obejmowała kolejne dziedziny życia. Taki stan rzeczy utrzymał się do roku 1954. W tym bowiem czasie przeprowadzono pierwszą znaczącą restrukturyzację aparatu bezpieczeństwa. Wiązała się ona ze zmianami podejmowanymi na fali rozpoczynającej się "odwilży", wywołanej śmiercią Józefa Stalina i przemianami, jakie w jej konsekwencji zachodziły w całym bloku wschodnim. Jej bezpośrednią przyczyną była ucieczka na Zachód wysokiego funkcjonariusza MBP - Józefa Światły, wicedyrektora Departamentu X (odpowiedzialnego za "czystość" szeregów partyjnych). Wiedział on o najpilniej strzeżonych tajemnicach rządzącej Polską komunistycznej kliki.
We wrześniu 1954 r. na falach Radia Wolna Europa nadano pierwszą audycję, w której Józef Światło odsłaniał kulisy działania partii i bezpieki. Były oficer MBP mówił o agenturalności polskich komunistów, ich pełnej zależności od Moskwy, wewnętrznych rozgrywkach partyjnych, a także opisywał metody śledcze czy sposoby preparowania procesów politycznych. Audycje wywołały wstrząs - zwłaszcza w aparacie partyjnym i bezpiece - odsłaniając szpetne oblicze sytemu, dotąd skrywane za propagandową zasłoną. Początkowo komuniści próbowali ratować sytuację publikując artykuły i komunikaty o "agenturalno-prowokatorskiej działalności ppłk. J. Światły". Na przełomie listopada i grudnia 1954 r., w czasie narady centralnego aktywu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), zmieniono jednak taktykę - dopuszczono do bezprecedensowej w dotychczasowych dziejach PRL krytyki kierownictwa partii za "odizolowanie się od mas partyjnych". Jednocześnie skrytykowano kierownictwo MBP. Próbą ratowania sytuacji i opanowania nastrojów społecznych było rozwiązanie Ministerstwa i powołanie w jego miejsce - szczuplejszego kadrowo - Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego.
Do tego czasu aparat represji podlegał Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego kierowanemu przez Stanisława Radkiewicza. Oprócz urzędów bezpieczeństwa publicznego ministrowi podlegała Milicja Obywatelska (MO), Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW), Straż Więzienna (SW), Wojska Ochrony Pogranicza (WOP) oraz Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej (ORMO). W grudniu 1954 r. podjęto, wzorując się na zmianach przeprowadzonych wcześniej w Związku Sowieckim, decyzję o rozwiązaniu MBP i powołaniu na jego miejsce dwóch resortów - Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (któremu podlegały MO, ORMO, KBW i SW) oraz Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP). Zmiana ta miała - z perspektywy UB - charakter propagandowy i kosmetyczny. Struktura Komitetu powielała wcześniejszą strukturę UB w ramach MBP - tak więc na poziomie centrali działał KdsBP, na poziomie województw - Wojewódzkie Urzędy ds. Bezpieczeństwa Publicznego (WUdsBP), a na poziomie powiatów - Powiatowe Urzędy ds. Bezpieczeństwa Publicznego (PUdsBP) - w mniejszych powiatach Delegatury. Zmiany etatowe sformalizowano w terenie z dniem 1 IV 1955 r. - i miały one duże znaczenie dla wewnętrznej restrukturyzacji - czyli zmiany numeracji poszczególnych pionów oraz zakresu ich działań.
W konsekwencji kolejnych zmian w sferze politycznej związanych z "odwilżą", kierownictwo PZPR zdecydowało się na dalszą restrukturyzację aparatu represji. W listopadzie 1956 r. zlikwidowano Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego, a aparat bezpieczeństwa włączono formalnie, choć nie faktycznie, w struktury Milicji Obywatelskiej. Wówczas też powołano w miejsce Urzędów Bezpieczeństwa - Służbę Bezpieczeństwa (SB). Działania te miały przekonać społeczeństwo o daleko idących zmianach w komunistycznej policji politycznej, które w znacznej części okazały się zmianami pozornymi. Formalnie włączona do MO Służba Bezpieczeństwa faktycznie pozostawała niezależna wobec milicji, a szefostwo SB podlegało nie komendantowi głównemu MO, lecz bezpośrednio ministrowi spraw wewnętrznych. Podobne pozory wprowadzono na poziomie województw, gdzie szefem SB był zastępca komendanta wojewódzkiego MO ds. Bezpieczeństwa (ds. SB), i powiatów - gdzie szefem SB był zastępca komendanta powiatowego MO ds. Bezpieczeństwa (ds. SB).
Kolejny etap w dziejach SB rozpoczął się w 1975 r. Wiązał się on nie tyle z przemianami merytorycznymi, co przeprowadzoną reformą administracyjną, która podzieliła państwo na 49 małych województw i zlikwidowała szczebel powiatowy w administracji. Wraz z likwidacją powiatów cały aparat bezpieczeństwa skupił się w miastach wojewódzkich. Reforma ta zbiegła się w czasie z pojawieniem się coraz bardziej masowego ruchu opozycyjnego, który w 1980 r. zaowocował powstaniem "Solidarności". Wraz z tym postępowała rozbudowa struktur SB, które próbowały skanalizować i stłumić dążenia społeczne.
Wprowadzenie stanu wojennego i lata osiemdziesiąte były znów - jak lata "stalinowskie" - okresem "świetności" bezpieki - wzrastała jej liczebność, powstawały nowe piony, w pierwszej połowie 1983 r. przystąpiono do tworzenia komórek SB poza miastami wojewódzkimi w tzw. urzędach rejonowych. W sierpniu 1983 r. przeprowadzono "reformę Kiszczaka", w ramach której w miejsce komend MO powołano Wojewódzkie, Rejonowe i Dzielnicowe Urzędy Spraw Wewnętrznych. W strukturach WUSW, RUSW i DUSW umieszczono SB, którą kierował zastępca ds. SB szefa urzędu spraw wewnętrznych. Zmiany te nie wpłynęły jednak na działalność komunistycznej policji politycznej i miały charakter jedynie formalny.
Przez cały czas istnienia aparatu bezpieczeństwa jego zasadnicza struktura pozostawała niezmienna. Na poziomie ministerstwa poszczególne piony zorganizowane były w departamenty (lub biura), te dzieliły się na wydziały, a te - na sekcje. Na czele departamentu stał dyrektor, wydziału - naczelnik, sekcji - kierownik. W województwach odpowiednikiem departamentu był wydział, który w różnych okresach dzielił się bądź to na sekcje, bądź to na grupy (wydziały operacyjne w latach 1957-1975). Pracą wydziału kierował naczelnik, sekcji czy grupy - kierownik. W powiatach do 1956 r. podstawową komórką był referat, będący odpowiednikiem wojewódzkiego wydziału, w ramach RSB początkowo nie było wyodrębnionych komórek, pod koniec lat 60. zaczęto tworzyć grupy.
Struktura terenowych jednostek aparatu bezpieczeństwa była odbiciem - w skali lokalnej - struktur centralnych resortu. Wraz ze zmianami w ministerstwie - zwykle z pewnym opóźnieniem - wprowadzano analogiczne zmiany w strukturze i zadaniach aparatu lokalnego.