E-Księgarnia
11 sierpnia 2018 roku prezes IPN dr Jarosław Szarek złożył hołd ofiarom sowieckich represji pod pomnikiem Poległym i Pomordowanym na Wschodzie (przy ul. Muranowskiej w Warszawie). Uroczystości zostały zorganizowane przez IPN wspólnie z Urzędem do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych.
W czasie uroczystości Prezes IPN Jarosław Szarek podkreślił, że zbrodnia NKWD na Polakach w latach 1937-38 przez wiele lat była zapomniana, a od kilkunastu miesięcy jest systematycznie przypominana przez kierowany przez niego Instytut. Przypomniał też, że IPN wystosował do władz Warszawy list z apelem o budowę pomnika polskich ofiar NKWD z okresu Wielkiego Terroru. "Nikt na ten list nie odpowiedział" - zaznaczył dr Szarek, podkreślając, że apel ten jest nadal aktualny. W jego ocenie wielkim zwycięstwem jest to, że mimo zbrodni NKWD na Polakach - dokonywanych tylko ze względu na ich narodowość - po kilkudziesięciu latach na terenach, gdzie miała miejsce eksterminacja wciąż trwa polskie życie. Prezes zapowiedział, że dzieki pracy Instytutu Pamięci Narodowej za kilka tygodni w Żytomierzu, w miejscu, gdzie wówczas zostało zamordowanych tysiące Polaków, zostanie otworzony Przystanek Historia, ponieważ poprosili o to żyjący tam Polacy... Żeby utrzymywać więź z ojczyzną, żeby uczyć się jej dziejów i tożsamości". Szef IPN podkreślił także znaczenie zwycięskiej Bitwy Warszawskiej z 1920 r., która zatrzymała Sowietów.
Podczas uroczystości, na pomniku upamiętniającym Ofiary NKWD, odsłonięto nowy element dedykowany Ofiarom „operacji polskiej” 1937–1938. To tablica pamiątkowa w kształcie podkładu kolejowego, jej pomysłodawcą i fundatorem jest Instytut Pamięci Narodowej, twórcą zaś Maksymilian Biskupski – autor pomnika.
Odmówiono także modlitwę, odbył się Apel Pamięci z salwą honorową, złożono kwiaty. Odczytano również listy okolicznościowe od prezydenta Andrzeja Dudy i premiera Mateusza Morawieckiego.
Na mocy rozkazu nr 00485 z 11 sierpnia 1937 r., wydanego przez ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRS (szefa NKWD) Nikołaja Jeżowa, pod zarzutem przynależności do fikcyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) prowadzącej rzekomo działalność szpiegowsko-wywrotową na rzecz Polski, poddano represjom nie mniej niż 139 835 osób, z czego zamordowano – najczęściej strzałem w tył głowy – nie mniej niż 111 091 aresztowanych.
Antypolska operacja przeprowadzona przez NKWD wyróżniała się skalą zbrodni i okrucieństwem. Polacy ginęli prawie czterdziestokrotnie częściej niż inni obywatele ZSRS. Dodatkowo, na podstawie rozkazu nr 00486 z 15 sierpnia 1937 r., wydanego również przez Jeżowa, represjom poddano żony i dzieci skazanych „zdrajców Ojczyzny”.
„NKWD przeprowadzało aresztowania według specjalnych list, przygotowanych przez lokalne organa. Cień podejrzenia – jakikolwiek związek z Polską, najdrobniejszy przejaw przywiązania do polskości czy religii – w zupełności wystarczały do tego, aby ktoś został uznany za winnego. Listy były zatwierdzane przez Jeżowa i głównego prokuratora Związku Sowieckiego Andrieja Wyszynskiego. Było to jednak tylko formalnością, wiemy bowiem z zachowanej dokumentacji, że takich zatwierdzeń wydawano i dwa tysiące dziennie. (…) Opisy aresztowań niczym się nie różnią od relacji z przebiegu niemieckich pacyfikacji wsi w okupowanej Polsce” – pisał prezes IPN dr Jarosław Szarek we wstępie do publikacji „Operacja antypolska NKWD 1937–1938”, wydanej przez Instytut w 2017 r.
Jak przypomniał, o przebiegu antypolskiej akcji Jeżow na bieżąco informował Józefa Stalina, który na przekazane wieści zareagował słowami: „Bardzo dobrze! Wykopujcie dalej i usuwajcie ten polski brud”.
Mimo tak olbrzymiej skali zbrodni, „operacja polska” NKWD z lat 1937–1938 do dziś nie zaistniała w masowej wyobraźni. W okresie PRL temat terroru lat 30 XX w. został sprowadzony jedynie do „okresu stalinowskich błędów i wypaczeń”, kiedy to ofiarami byli członkowie Komunistycznej Partii Polski. Z kolei w pamięci Zachodu Wielki Terror jest utożsamiany wyłącznie z nagłośnionymi procesami pokazowymi czołowych przywódców bolszewickich.
Działania podjęte przez IPN mają za zadanie zmienić ten stan rzeczy i przyczynić się do przywrócenia tej masowej zbrodni na polskim narodzie należytego miejsca w świadomości i pamięci społecznej. „Jesteśmy winni to naszym przodkom, którzy stali się ofiarami sowieckiego ludobójstwa w końcu lat trzydziestych XX w. Nie mają nawet grobów, a jedynym śladem po nich są coraz szerzej odkrywane dokumenty, w beznamiętny sposób odnotowujące wyroki, które zapadały w kilka minut: „rozstrzelać, osobisty majątek skonfiskować”. Instytut Pamięci Narodowej uczyni wszystko, aby te ofiary znalazły swoje miejsce na polskiej Golgocie XX w.” – zapowiedział prezes IPN.
IPN upamiętni ofiary „operacji polskiej” NKWD także w innych miastach:
BIAŁYSTOK
DZIAŁDOWO
KATOWICE
KRAKÓW
ŁÓDŹ
NAKŁO nad NOTECIĄ
***
11 sierpnia 2017 r. w Warszawie po raz pierwszy odbyły się państwowe obchody rocznicy sowieckiego ludobójstwa na Polakach. W związku z przypadającą wtedy 80. rocznicą rozpoczęcia masowych mordów na polskich obywatelach ZSRS, IPN przygotował specjalny portal edukacyjny operacja-polska.pl w całości poświęcony ofiarom zbrodni NKWD. Strona została przygotowana we współpracy z Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. Zamieszczono na nim m.in. relacje świadków, filmy dokumentalne, artykuły popularnonaukowe, dokumenty z sowieckich archiwów, kalendarium zbrodni, mapę miejsc pamięci, a także bazę ofiar – Instytutowi zależy na udokumentowaniu z imienia i nazwiska możliwe jak największej liczby osób rozstrzelanych w ramach „operacji polskiej” NKWD.
Nakładem wydawnictwa Instytutu ukazały się dwie edycje źródeł poświęconych pomordowanym Polakom: z archiwów ukraińskich pt. „Wielki Terror: operacja polska 1937–1938” oraz gruzińskich – „Wielki Terror w sowieckiej Gruzji 1937–1938. Represje wobec Polaków”. IPN wydał okolicznościową broszurę „Operacja antypolska NKWD 1937–1938”, temu tematowi poświęcono w całości numer 7-8/2017„Biuletynu IPN” oraz dodatki historyczne w prasie. W 2017 IPN wydał tekę edukacyjną „Operacja polska NKWD 1937-1938". Pakiet edukacyjny został przygotowany w Oddziałowym Biurze Edukacji Narodowej IPN w Krakowie. Dzięki wsparciu Ministerstwa Edukacji Narodowej ponad 5 tys. egzemplarzy teki trafiło do szkół ponadpodstawowych. Ważnym elementem działalności edukacyjnej dotyczącej sowieckich zbrodni na Polakach sprzed ponad 80 lat były zorganizowane przez IPN i MEN warsztaty dla nauczycieli przedmiotów humanistycznych „Polski wiek XX – losy państwa i narodu”. Cykl nosił tytuł „Między dwoma totalitaryzmami” i obejmował sześć tematów dotyczących historii w latach 1937-1948. Upowszechnieniu wiedzy na temat sowieckich zbrodni na Polakach służą także wyjazdy edukacyjne, organizowane przez IPN.
Instytut przygotował także wystawę „Ofiary Zbrodni. Operacja antypolska NKWD 1937–1938”, na której ukazane zostały ofiary sowieckich represji. Ekspozycję pokazywano w Sejmie i placówkach dyplomatycznych poza granicami kraju oraz w całej Polsce. Wystawa pokazywana była także w gmachach Poczty Polskiej w Warszawie, Krakowie, Katowicach, Poznaniu, Gdańsku i Białymstoku. W 2017 r. do obiegu trafił (w nakładzie 30 mln egzemplarzy) okolicznościowy znaczek pocztowy wydany we współpracy z Pocztą Polską oraz specjalna przypinka.
W 80. rocznicę wydania ludobójczego rozkazu przez szefa NKWD w stołecznym Centrum Edukacyjnym IPN „Przystanek Historia” odbyła się premiera albumu pt. „Zginęli, bo byli Polakami. Koszmar »operacji polskiej« NKWD 1937–38”, połączona z debatą historyczną z udziałem szefa Instytutu oraz prof. Nikołaja Iwanowa, autora publikacji, rosyjskiego historyka od lat badającego sowieckie zbrodnie na Polakach sprzed 80 lat.
We wrześniu 2017 roku w Belwederze odbyła się międzynarodowa konferencja „»Operacja polska« NKWD 1937–1938 ”. Dwudniową sesję zorganizowały wspólnie Instytut Pamięci Narodowej, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia.
20 września w warszawskim kinie Luna, przy ul. Marszałkowskiej 25, odbył się pokaz filmu „Rozstrzelać Polaków”. Film dotyczy operacji antypolskiej, przeprowadzonej przez sowieckie NKWD w czasie Wielkiego Terroru w latach 1937–1938 – ludobójstwa popełnionego na Polakach, obywatelach ZSRS. Autorami filmu są Tomasz Sommer (scenariusz) i Mirosław Majeran (reżyseria). Konsultantem historycznym filmu z ramienia Archiwum IPN był dr Marcin Majewski.
8 stycznia 2018 r., staraniem IPN, w Krakowie została odsłonięta tablica ku czci ofiar „operacji polskiej” NKWD.
W styczniu 2017 roku Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Szczecinie wszczęła śledztwo w sprawie zbrodni komunistycznych, wyczerpujących znamiona zbrodni przeciwko ludzkości, polegających na zabójstwach 111 091 osób oraz pozbawieniu wolności, połączonym ze szczególnym udręczeniem, 28 744 osób narodowości polskiej, zamieszkałych na terenie ZSRS, dokonanych od 15 sierpnia 1937 r. do 15 listopada 1938 r. przez funkcjonariuszy NKWD. Zbrodnie popełniono na podstawie Rozkazu Operacyjnego nr 00485 Komisarza Narodowego Spraw Wewnętrznych ZSRR Nikołaja Jeżowa z 11 sierpnia 1937 roku.