Plakat z kołchoźnikiem, wymieniającym siarczysty, rosyjski pocałunek z czerwonoarmistą, plakat wsparty cytatem „ze Stalina” po raz pierwszy oglądano pod koniec roku 1939 na polskich Kresach, dotkniętych wówczas dramatem sowieckiej inwazji. Zrywając go z muru, płotu lub tylko kreśląc scyzorykiem czy kawałkiem gwoździa – oczywiście ze strachem, aby nikt tego nie widział – odpowiadano na pytanie, jak mieszkańcy oceniają „wyzwolenie Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi”. I jakie mają zdanie na temat pomysłu włączenia kresowych terenów Rzeczypospolitej Polskiej do „wielkiej rodziny narodów ZSRR”.
Najbardziej odważni i niezadowoleni zaczęli konspirować jesienią 1939 roku, a 21 stycznia 1940 roku – w rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego – postanowili zaatakować sowiecki garnizon w Czortkowie nad Seretem. Nie mieli rozeznania, jakie są siły przeciwnika. Brakowało im broni oraz amunicji i niewiele się pomyliłem w jednej z publikacji, oceniając uzbrojenie powstańców na cztery pistolety, bagnet i szablę…
Wydarzenia nad Seretem różnie są nazywane w bardzo nielicznych – jak dotąd – publikacjach. W wydawanych w Warszawie i Kijowie zbiorach dokumentów przeczytać można o „powstaniu w Czortkowie”. W dokumentach, które jesienią 1987 znalazłem w Instytucie Piłsudskiego w Nowym Jorku polski emisariusz w roku 1940 pisał o „awanturze czortkowskiej”, natomiast w zbiorach konspiracyjnych depesz, przechowywanych w Instytucie Sikorskiego w Londynie przeczytałem o akcji, która „mimo że się nie udała, to wywarła jak najlepsze wrażenie na ludności”.
Oglądając prezentowane fotografie i czytając dokumenty, warto pamiętać, że stoi za tą ekspozycją ponad siedemnaście lat poszukiwania przeze mnie prawdy o wydarzeniach w Czortkowie. Prawdy, nieujawnianej nawet jednym słowem w peerelowskich podręcznikach historii i o której – co trudno zrozumieć – milczą nawet podręczniki w niepodległej Polsce. Warto również nie zapomnieć, że za udział w „kontrrewolucyjnym powstaniu w celu ustanowienia burżuazyjnej władzy państwa polskiego” – jak czytamy w dokumentacji karno-sądowej – 24 czortkowian skazano na karę śmierci i rozstrzelano. Dalszych 55, najczęściej ludzi młodych lub bardzo młodych, sowieckie sądy postanowiły wysłać do obozów, ferując wyroki łącznie 500 lat pracy w łagrach Kazachstanu czy Syberii…


Stanisław Maria Jankowski