NZS W LATACH 1980-1981

Po zamordowaniu z inspiracji Służby Bezpieczeństwa Stanisława Pyjasa – studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego zaangażowanego w działalność opozycyjną, młodzież akademicka Krakowa powołała 15 maja 1977 roku niezależny Studencki Komitet Solidarności, którego jednym z celów było dążenie do zainicjowania prac nad utworzeniem autentycznej i niezależnej reprezentacji studenckiej. Ziściło się to dopiero trzy lata później, po sierpniowych strajkach 1980 roku, kiedy narodziło się Niezależne Zrzeszenie Studentów. W Krakowie jego zalążki pojawiły się 15 września na Uniwersytecie Jagiellońskim, a w ciągu następnych pięciu dni także na kolejnych krakowskich uczelniach: Akademii Górniczo-Hutniczej, Akademii Muzycznej, Politechnice Krakowskiej, Akademii Medycznej, Akademii Ekonomicznej, Akademii Sztuk Pięknych.

22 września 1980 roku przed Collegium Broscianum UJ przy ulicy Grodzkiej studenci zwołali wiec swojej nowej, niezależnej organizacji, mającej przełamać monopol podporządkowanego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Socjalistycznego Związku Studentów Polskich. Jednocześnie organizowano spotkania, których celem było doprowadzenie do powstania jednej, ogólnopolskiej, niezależnej organizacji studenckiej oraz dyskusja nad kształtem jej statutu. Krakowscy studenci opowiadali się za rejestracją poszczególnych organizacji na szczeblu uczelni (odrębne statuty), a następnie powołaniem ich federacji, co nie zyskało jednak poparcia przedstawicieli innych szkół wyższych. Skutkiem tej różnicy zdań był brak przedstawicieli Krakowa w wyłonionym w październiku 1980 roku Ogólnopolskim Komitecie Założycielskim NZS. Młodzież z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Politechniki Krakowskiej, Akademii Medycznej oraz Akademii Rolniczej złożyła do rejestracji osobne statuty uczelniane. Ostatecznie dopiero w styczniu 1981 roku reprezentanci krakowskich szkół wyższych znaleźli się w OKZ. Pojawiające się spory nie zahamowały jednak szybkiego rozwoju Zrzeszenia na poszczególnych uczelniach, a Kraków stał się niebawem jednym z jego najsilniejszych ośrodków. NZS prowadził nie tylko działalność organizacyjną, ale także oświatową – zorganizował Klub Myśli Patriotycznej „Jagiellonia”, wydawał pisma, powołał wydawnictwo.

Niemniej zmagania o rejestrację organizacji wciąż trwały. W styczniu 1981 roku ich punkt ciężkości przeniósł się na uczelnie Łodzi. W następnych tygodniach strajk studentów łódzkich poparły wszystkie ośrodki akademickie kraju, także krakowski, gdzie naukę przerwali między innymi studenci Akademii Ekonomicznej, Akademii Rolniczej, Akademii Wychowania Fizycznego, Akademii Górniczo-Hutniczej, Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Ostatecznie 17 lutego 1981 roku Niezależne Zrzeszenie Studentów zostało zarejestrowane.

Zakończeniem etapu tworzenia struktur NZS był jego I Zjazd, rozpoczęty 3 kwietnia 1981 roku w Krakowie. 264 delegatów reprezentujących 80 tysięcy członków z 77 uczelni wybrało na nim Krajową Komisję Koordynacyjną NZS, desygnując na jej przewodniczącego studenta UJ – Jarosława Guzego. Członkami KKK NZS z Krakowa zostali także: Bogdan Klich (z AM) oraz Jan Maria Rokita i Jacek Rakowiecki (obaj z UJ); ten ostatni wszedł przy tym do prezydium. Podczas czterodniowych obrad dyskutowano nad dwiema koncepcjami profilu organizacji. Środowisko warszawskie chciało skupić się na działaniach rewindykacyjnych odnośnie do praw społecznych, na walce o poszerzenie autonomii i samorządności uczelni wyższych oraz wolności badań naukowych. Z kolei reprezentujący UJ Jarosław Zadencki przygotował projekt, zgodnie z którym Zrzeszenie miało stać się organizacją polityczną odnoszącą się do tradycji niepodległościowej, działającą na rzecz odbudowy tożsamości narodowej osłabionej wymordowaniem podczas II wojny światowej i po jej zakończeniu polskich elit, a następnie wieloletnimi rządami komunistów. Żadna z tych koncepcji nie zyskała jednak poparcia większości i I Zjazd NZS skupił się na sprawach bieżących.

Niezależne Zrzeszenie Studentów aktywnie zaangażowało się w obronę więźniów politycznych, których zwolnienie gwarantował czwarty postulat Porozumienia Gdańskiego podpisanego 31 sierpnia 1980 roku. Wbrew niemu w aresztach przetrzymywano między innymi przywódców Konfederacji Polski Niepodległej. Zrzeszenie inicjowało zbieranie podpisów pod listami protestacyjnymi, organizowało akcje plakatowe. Jego działacze wchodzili w skład pojawiających się w tym czasie Komitetów Obrony Więzionych za Przekonania i tworzyli Studenckie Komitety Obrony Więzionych za Przekonania. 25 maja 1981 roku w całej Polsce zorganizowano marsze protestacyjne – pod hasłem Uwolnić więźniów politycznych ulicami Krakowa przeszło wówczas kilka tysięcy studentów.

Krakowski NZS współorganizował także „biały marsz”, zakończony mszą św. w intencji rannego w zamachu Ojca Świętego Jana Pawła II. 17 maja 1981 roku z krakowskich Błoń na Rynek Główny przeszło około kilkaset tysięcy ubranych na biało studentów i mieszkańców Krakowa.

Przede wszystkim jednak Zrzeszenie koncentrowało się na zmaganiach na rzecz samorządności i autonomii uczelni wyższych. Domagano się nowej ustawy o szkolnictwie wyższym, dopuszczenia reprezentacji młodzieży akademickiej do ciał kolegialnych, zaprzestania indoktrynacji ideologią komunistyczną. Studenci aktywnie uczestniczyli w dyskusjach i pracach nad nową ustawą o szkolnictwie wyższym. Nie zapominano także o kwestiach ekonomicznych – zwiększeniu stypendiów, przyznawaniu nagród wyłącznie za wyniki w nauce a nie za zaangażowanie polityczne po stronie władzy itp.

Tymczasem 12 listopada 1981 roku na uczelniach krakowskich, podobnie jak w pozostałych ośrodkach akademickich, rozpoczęły się strajki okupacyjne, solidaryzujące się ze studentami Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Radomiu, gdzie w sposób niedemokratyczny przeprowadzono wybór rektora. Protest ten zakończył się tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego.