Instytut Pamięci Narodowej Wystawa „The Expelled” („Wygnańcy”) – Parlament Europejski, Bruksela, Belgia, 3–7 marca 2008 r. - Wystawy -

W dniach 3–7 marca 2008 r. w Parlamencie Europejskim w Brukseli prezentowana była wystawa „The Expelled” („Wygnańcy”), przygotowana przez Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej.

W uroczystym otwarciu wystawy udział wzięli m.in. prof. dr Dieter Bingen (dyrektor Polsko-Niemieckiego Instytutu w Darmstadzie), Sławomir Czarlewski (Jego Ekscelencja Ambasador RP w Królestwie Belgii), dr hab. Janusz Kurtyka (prezes Instytutu Pamięci Narodowej), prof. dr hab. Wojciech Roszkowski (UEN – poseł do Parlamentu Europejskiego), Bogusław Sonik (EPL-ED – poseł do Parlamentu Europejskiego), Jan Tombiński (Jego Ekscelencja Ambasador RP przy Unii Europejskiej), dr Kazimierz Wóycicki (dyrektor oddziału IPN w Szczecinie) oraz liczni eurodeputowani i zaproszeni goście.

Wystawa prezentowana była w języku angielskim, towarzyszył jej folder w języku angielskim i francuskim.

Zgodnie z deklaracją prezesa IPN dr. hab. Janusza Kurtyki planowane są kolejne prezentacje wystawy na terenie Belgii, Francji, Niemiec i USA.

***

Wystawa składa się z kilkudziesięciu wielkoformatowych plansz ukazujących przymusowe deportacje i wysiedlenia, które dotknęły obywateli polskich po wybuchu II wojny światowej ze strony dwóch okupantów: niemieckiego i sowieckiego. Tekst uzupełniają dużego formatu zdjęcia i mapy oraz prezentowane na trzech monitorach LCD relacje świadków tych wydarzeń.

Aby podkreślić, że w polskiej pamięci o II wojnie światowej wysiedlenia nie są najważniejszym elementem, na monitorze w centrum wystawy pokazana jest prezentacja multimedialna mówiąca o martyrologii obywateli polskich (zbrodnie na ludności cywilnej i jeńcach wojennych w 1939 r., egzekucje, Katyń, Palmiry, obozy koncentracyjne).

Wystawę przygotował zespół w składzie:

koncepcja całości: dr Kazimierz Wóycicki
teksty: dr Tomasz Chinciński, dr Sławomir Kalbarczyk, dr Łukasz Kamiński, dr Jan Wróbel
opracowanie: Agnieszka Rudzińska
ikonografia: Paweł Rokicki
mapy: Marcin Koc, Paweł Rokicki
prezentacja multimedialna: Andrzej K. Kunert i Studio Historia
relacje świadków historii: Marcin Jabłoński, Anna Pietraszek, Leszek Rysak
redakcja: Anna Piekarska
tłumaczenie: Lidex, Joanna Rohozińska
koncepcja plastyczna: Krzysztof Burnatowicz, Wojciech Burnatowicz, Dorota Kanałek
współpraca: dr Krzysztof Persak
konsultacja naukowa: prof. dr hab. Stanisław Ciesielski, prof. dr hab. Wojciech Roszkowski

***

II wojna światowa przyniosła kres II Rzeczpospolitej Polskiej, państwa zamieszkałego przez wiele narodowości, wśród których najliczniejsi byli Polacy, Ukraińcy i Żydzi. Niemiecka agresja na Polskę 1 września 1939 r. możliwa była dzięki podpisaniu 23 sierpnia 1939 r. niemiecko-sowieckiego paktu, w którym podzielono strefy wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej. Wypełniając postanowienia paktu, Sowieci zaatakowali Polskę 17 września 1939 r. Obaj okupanci od pierwszych dni prowadzili represyjną politykę wobec obywateli polskich, jej istotnym elementem były przymusowe przesiedlenia i deportacje.

Wysiedlenia Polaków planowane były przez Niemców jeszcze przed wybuchem wojny, której celem było wszak między innymi zdobycie „przestrzeni życiowej” („Lebensraum”). Nic więc dziwnego, iż pierwsze wysiedlenia przeprowadzono jeszcze podczas trwania działań wojennych we wrześniu 1939 r. Po włączeniu części ziem polskich do Rzeszy przesiedlenia nabrały systematycznego charakteru. Łącznie z inkorporowanych terytoriów brutalnie wysiedlono ponad 900 tys. Polaków. Na ich miejsce sprowadzano osadników niemieckich.

W tym samym czasie władze sowieckie przeprowadziły cztery wielkie akcje deportacyjne, w wyniku których w głąb ZSRS przesiedlono ponad 315 tys. obywateli polskich. Dziesiątki tysięcy aresztowano i osadzono w łagrach. Ponadto 138 tys. osób wysiedlono z terenów przygranicznych. Wśród zesłańców i łagierników, ze względu na bardzo ciężkie warunki transportu i zamieszkania, panowała bardzo wysoka śmiertelność.

Plany niemieckie obejmowały nie tylko ziemie polskie włączone do Rzeszy. W 1941 r., po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wszystkie ziemie polskie znalazły się pod niemiecką okupacją. Opracowano wówczas Generalny Plan Wschodni (General Plan Ost), który zakładał wysiedlenie większości narodów słowiańskich, w tym Polaków, z Europy na Syberię. Tych dalekosiężnych zamiarów nie zrealizowano w całości, podejmowano jednak fragmentaryczne próby. Ich symbolem pozostaje wysiedlenie mieszkańców Zamojszczyzny, rozpoczęte w listopadzie 1942 r. W toku tej akcji deportowano ponad 110 tys. Polaków, w całości wysiedlając 293 wsi. Na ich miejsce sprowadzono 12 tys. osadników niemieckich. Najbardziej tragicznym elementem tej operacji było odebranie rodzicom około 4 500 małych dzieci, które następnie poddano germanizacji.

Także Holocaust poprzedziły wysiedlenia Żydów z mieszkań i przymusowe osadzanie ich w gettach. Części Żydów udało się uciec na terytoria okupowanie przez ZSRS, skąd jednak w większości zostali deportowani na wschód.

Po klęsce Powstania Warszawskiego Niemcy wysiedlili ze stolicy Polski pół miliona jej mieszkańców, zaś samo miasto w sposób systematyczny i zorganizowany zniszczyli.

Do pracy przymusowej w Niemczech i innych krajach deportowano 2 857 tys. obywateli polskich.

Wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie polskie w 1944 r. przyniosło kolejne represje. 27 tys. osób, głównie żołnierzy Armii Krajowej i działaczy Polskiego Państwa Podziemnego, wywieziono do obozów w głąb ZSRS. Do pracy w ZSRS deportowano 17 tys. Polaków z Pomorza oraz kilkadziesiąt tysięcy Polaków i Niemców ze Śląska.

Zakończenie II wojny światowej nie przyniosło końca przymusowym migracjom. Zagarnięcie przez Związek Sowiecki blisko połowy przedwojennego terytorium Polski wymusiło kolejne masowe ruchy ludności. Do Polski w jej nowych granicach przesiedlono ponad 1,2 mln Polaków, 300 tys. znalazło się w nowych granicach w toku działań wojennych, zaś 270 tys. pozwolono powrócić z głębi Związku Sowieckiego. Do ZSRS przesiedlono z kolei z ziem polskich kilkadziesiąt tysięcy Litwinów i Białorusinów, oraz blisko pół miliona Ukraińców, tych ostatnich często przymusowo.

Z ziem przyznanych Polsce podczas konferencji w Poczdamie na mocy międzynarodowych uzgodnień wysiedlano Niemców. Już wcześniej ok. 4 mln z nich uciekły przed zbliżającym się frontem. Do końca 1947 r. do brytyjskiej i sowieckiej strefy okupacyjnej wysiedlono dalsze 3,3 mln Niemców. Wiosną 1947 r. władze komunistyczne w ramach akcji „Wisła” wysiedliły z południowo-wschodniej Polski 140 tys. Ukraińców, usprawiedliwiając tę operację koniecznością zakończenia procesu likwidacji oddziałów partyzanckich Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA).

W efekcie narzucenia powojennej Polsce reżimu komunistycznego około pół miliona jej obywateli, których losy wojny rzuciły na Zachód, zostało zmuszonych do pozostania na emigracji. Większość z nich nigdy już nawet nie odwiedziła ojczyzny.

Ostatnia fala masowych migracji przypada na lata 1956–1959, gdy na fali destalinizacji z ZSRS wróciło do Polski 230 tys. osób, wśród nich wielu zwolnionych z łagrów i zesłania.

Tragiczne losy przymusowych przesiedleńców pozostają w cieniu innych, okrutniejszych zbrodni. Miliony ludzi zginęły w wyniku Holocaustu, setki tysięcy padły ofiarą nazistowskich obozów koncentracyjnych i sowieckiego GUŁag-u, czy też polityki eksterminacji elit polskich, prowadzonej przez obu okupantów, której symbolem pozostaje Katyń i niemiecka Akcja AB.

Pamięć jesteśmy jednak winni wszystkim ofiarom II wojny światowej. Pamięć umożliwia zrozumienie trudnych losów Europy w XX wieku. Tylko w oparciu o pamięć możliwe jest prawdziwe pojednanie.