Znaki pamięci
Władza komunistyczna, instalująca się w Polsce od połowy 1944 r., bezwzględnie eliminowała ze wszystkich publikacji ‒ przy pomocy aparatu cenzury ‒ wzmianki o zbrodni katyńskiej oraz rozstrzelanych na mocy decyzji politbiura WKP(b) z 5 marca 1940 r. Bliskim pozostawała zatem pamięć pielęgnowana w kręgu zaufanych osób. Manifestowano ją, umieszczając na rodzinnych nagrobkach nazwiska tych, którzy zginęli na Wschodzie. Po ustaniu stalinowskiego terroru inskrypcje stawały się bardziej dosłowne: „zginął na Wschodzie…”, „zabity w Katyniu…”. Brak wiedzy o innych miejscach kaźni sprawiał, że zazwyczaj rodziny identyfikowały utraconych bliskich z rozstrzelanymi w Katyniu. Cmentarze i kościoły był pierwszymi miejscami materialnego upamiętniania ofiar komunistycznych zbrodni.
Jednocześnie walka z szerzonym przez Sowietów i polskich komunistów kłamstwem katyńskim stała się jednym z głównych celów działania środowisk niepodległościowych, legalnych władz polskich na uchodźstwie, wielu przywódców powojennej emigracji politycznej. Skutecznym orężem były upamiętnienia wznoszone w miastach Europy Zachodniej ‒ a także za Atlantykiem. Problemy, z jakimi zderzali się inicjatorzy budowy pomników, dobitnie wskazywały, że reżim komunistyczny widział w nich zagrożenie dla swoich interesów. Monumenty propagujące na Zachodzie prawdę o sprawcach mordu, a zarazem podważające legitymację władzy komunistycznej, wywoływały wściekłe ataki sowieckich i peerelowskich służb dyplomatycznych oraz agentury.
W Polsce wznoszenie oficjalnych pomników katyńskich stało się możliwe dopiero po przemianach ustrojowych w 1989 r. Liczbę powstałych od tego momentu upamiętnień ofiar zbrodni NKWD można śmiało liczyć w tysiącach, jeżeli oprócz klasycznych pomników uwzględnimy również mniejsze formy ‒ tablice poświęcone wydzielonym grupom, na przykład oficerom konkretnych formacji czy służb, a także dęby sadzone dla uczczenia pojedynczych ofiar w ramach programu „Katyń… Ocalić od zapomnienia”.
Adam Siwek
Fragment artykułu w bezpłatnym dodatku do „Biuletynu IPN” nr 4/2020
zatytułowanym Katyń 1940–2020. Zbrodnia – kłamstwo – pamięć
UPAMIĘTNIENIA
Upamiętnienia zrealizowane – 2020
- 1 marca 2020, w ramach obchodów Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych” w Goniądzu została odsłonięta tablica poświęcona kpt. Albinowi Potockiemu, mjr. Mieczysławowi Potockiemu ps. „Węgielny”, „Kamień” – żołnierzowi WP oraz AK oraz kpr. pchor. Dionizemu Sosnowskiemu ps. „Zbyszek” – członkowi Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, zamordowanemu w mokotowskim więzieniu 15 maja 1953 r.
kpt. Albin Potocki – żołnierz WP, uczestnik wojny obronnej 1939 r., zamordowany przez funkcjonariuszy NKWD w Charkowie w 1940 r.
2020
- Dęby Pamięci, Kadyny – 21 września 2020 odbyła się uroczystość posadzenia 80 dębów w 80. rocznicę Zbrodni Katyńskiej. Duży, granitowy obelisk z inskrypcją i 80 nazwiskami pomordowanych bohaterów ufundowało Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Gdańsku. Upamiętnienie zostało zlokalizowane na terenie zabytkowego kompleksu klasztornego, znajdującego się w bezpośrednim sąsiedztwie ze szlakiem GreenVelo. Kompleks ten jest jedną z atrakcji turystycznych na rowerowym i pieszym szlaku. Wiosną 2020 roku w Kadynach posadzonych zostało 80 dębów w 80. rocznicę Zbrodni Katyńskiej, co ma stanowić trwałe i jednocześnie żywe upamiętnienie zamordowanych żołnierzy, funkcjonariuszy policji, straży granicznej i służby więziennej, którzy nie polegli, lecz zostali bestialsko zamordowani strzałem w tył głowy. Dęby zostały posadzone w ramach akcji „Katyń... ocalić od zapomnienia” pod patronatem prezydenta RP.
Więcej informacji o upamiętnionych w Kadynach można znaleźć w zamieszczonej w Internecie publikacji Oddziału IPN w Gdańsku „Ocalić od zapomnienia…” z sylwetkami polskich jeńców wojennych obozów w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 roku, upamiętnionych w Kadynach koło Elbląga [PDF do pobrania]
- Tablica poświęcona Marii Odyniec, Gdynia – 29 kwietnia w Zespole Szkół Chłodniczych i Elektronicznych w Gdyni IPN Gdańsk planował odsłonięcie tablicy kamiennej poświęconej nauczycielce Marii Odyniec, skazanej w czasach stalinowskich przez WSR w Gdańsku na 5 lat więzienia za głoszenie uczniom prawdy o walce AK i o Katyniu. Oprócz tablicy pamiątkowej na prośbę Dyrektora szkoły OBUWiM IPN Gdańsk przygotował dużą planszę informacyjną o Marii Odyniec do biblioteki szkoły.
Upamiętnienia zrealizowane
- We wrześniu 2018 r. Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa w Katowicach wykonało remont Grobu Policjanta Polskiego w Katowicach. Obiekt ten powstał w 1993 r. W lipcu 1995 wokół grobu – pomnika umieszczono płyty z nazwiskami zamordowanych w 1940 przez NKWD. Obecnie kompozycja składa się z krzyża katyńskiego, wyodrębnionego grobu policjanta polskiego, szeregu tablic poświęconych funkcjonariuszom państwowym poległym w czasie powstań śląskich, II wojny światowej i po wojnie oraz ich rodzinom. W miejscu tym dokonano pochówku nieznanego policjanta, jeńca Ostaszkowa, zamordowanego w Twerze, którego szczątki ekshumowano w Miednoje w dniu 17.09.1993. Remont został wykonany na prośbę Ogólnopolskiego Stowarzyszenia „Rodzina Policyjna 1939 r.” z siedzibą w Katowicach. W ramach prac zleconych wykonano renowację i wypoziomowanie elementów granitowych, uzupełnienie liternictwa oraz przebudowę wiecznego znicza.
Upamiętnienia zrealizowane
- Tablica ku czci oficerów WP, Policji Państwowej i KOP – ofiar zbrodni katyńskiej, Skomielna Biała (pow. myślenicki) – 13 września 2020 odsłonięta została, ufundowana przez krakowski IPN, tablica poświęcona oficerom Wojska Polskiego, Policji Państwowej i Korpusu Ochrony Pogranicza. Na tablicy zostali upamiętnieni: posterunkowy Józef Łopata, ppłk Wojciech Wójcik i por. Andrzej Wólczyński. Józef Łopata urodził się w Skomielnej Białej i pełnił funkcję posterunkowego w Kraśniczynie. Wojciech Wójcik we wrześniu 1939 r. dowodził 1. Pułkiem Piechoty KOP, broniąc pobliskiej Wysokiej i Jordanowa, a jego sztab znajdował się w Skomielnej Białej. Andrzej Wólczyński był oficerem 78. Pułku Piechoty w Baranowiczach – ze Skomielną związana była jego najbliższa rodzina.
- Tablica poświęcona oficerom WP – ofiarom zbrodni katyńskiej, Kraków – upamiętniono szefów: Komendy Miasta Kraków – płk. Felicjana Madeyskiego-Poraja, Komendy Rejonu Uzupełnień w Dębicy – ppłk. Waleriana Orłowskiego oraz Komendy Rejonu Uzupełnień w Dębicy – ppłk. Kazimierza Czyżewskiego. Tablica została ufundowana przez krakowski IPN i Wojewódzki Sztab Wojskowy w Krakowie w związku z obchodami 80. rocznicy zbrodni katyńskiej. Uroczystość odsłonięcia tablicy w siedzibie Wojewódzkiego Sztabu Wojskowego (ul. Rydla) planowana na na 15 kwietnia została przełożona na późniejszy termin.
- Głaz pamięci z tablicą ku czci ofiar zbrodni katyńskiej oraz kamień pamięci z inskrypcją przed Dębem Katyńskim, posadzonym na terenie III LO im. Norwida w Kielcach, w kwietniu 2010 r. dla uczczenia mjr. Romana Tarkowskiego, kielczanina, zamordowanego wiosną 1940 r. w Charkowie. Uroczystość planowana na 20 kwietnia 2020 r. została przełożona na późniejszy termin.
- Tablica na głazie pamięci przed Komendą Powiatową Policji, Wieliczka – pomnik poświęcony jest funkcjonariuszom Policji Państwowej z Wieliczki i Niepołomic: przod. Władysławowi Włodarczykowi, st. post. Józefowi Kutrzebie i post. Franciszkowi Niechwiejowi, zamordowanym w Kalininie (obecnie Twer), pogrzebanym w dołach śmierci w Miednoje. Uroczystość odsłonięcia tablicy planowana na 28 kwietnia została przełożona na późniejszy termin.
- Tablica memoratywna i posadzenie „Dębu Pamięci”, Wieluń – 19 kwietnia planowano odsłonięcie tablicy memoratywnej i posadzenie „Dębu Pamięci” poświęconych zamordowanemu w Katyniu w kwietniu 1940 r. komisarzowi Straży Granicznej Stanisławowi Mikulskiemu. Uroczystość przeniesiono na inny termin. Tablicę sfinansowało Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Łodzi. Uroczystość posadzenia „Dębu Pamięci” i odsłonięcia tablicy memoratywnej organizują Oddział IPN we Wrocławiu i Burmistrz Wielunia. Z okazji uroczystości wydana została przez Oddział IPN we Wrocławiu książka autorstwa dr. Ksawerego Jasiaka Ofiara Zbrodni Katyńskiej. Kpt. Stanisław Mikulski ps. „Schwarzberg” komisarz Straży Granicznej (1890-1940), która już wkrótce będzie dostępna.
2020 – inicjatywy planowane
Upamiętnienia zrealizowane – 2020
- Remont Pomnika Ofiar Katyńskich, Poznań – OBUWiM w Poznaniu w ramach przygotowania do obchodów 80 rocznicy Zbrodni Katyńskiej przeprowadził remont pierwszego pomnika katyńskiego postawionego 30 lat temu na cmentarzu komunalnym Junikowo w Poznaniu. Remont Pomnika Ofiar Katyńskich został przeprowadzony na wniosek Wielkopolskiego Związku Solidarności Polskich Kombatantów, którego członkowie byli 30 lat temu inicjatorami powstania tego upamiętnienia. Pierwszy etap remontu (odnowienie i konserwacja kamiennego ołtarza oraz płyt cokołu) wykonano w listopadzie – grudniu 2019 r. W trakcie tych prac podjęta została decyzja o wymianie drewnianego krzyża. 11 września 2020 r. Stowarzyszenie Katyń wraz z Wielkopolskim Związkiem Solidarności Polskich Kombatantów zorganizowali przy Pomniku Ofiar Katyńskich na Cmentarzu Junikowo w Poznaniu religijno-patriotyczną uroczystość wieńczącą obchody 80. rocznicy Zbrodni Katyńskiej.
2020
- Tablica upamiętniająca mieszkańców Kidałowic zamordowanych przez Sowietów w 1940 r., Kidałowice – planowane odsłonięcie w 2021 roku.
- Tablica poświęcona mieszkańcom Kożuchowa, którzy zginęli w II wojnie światowej, wśród nich jest kpt. Andrzej Górka – ofiara Zbrodni Katyńskiej – odsłonięcie w późniejszym terminie
Upamiętnienia zrealizowane – 2019
- 12 maja 2019 przy sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej koło Przemyśla odsłonięto Aleję Dębów Pamięci Kapelanów Katyńskich, zamordowanych w 1940 roku przez NKWD. Byli wśród nich duchowni różnych wyznań. Wszyscy, podobnie jak inni polscy oficerowie, zginęli od strzału w tył głowy. Z tej okazji odsłonięto pamiątkową tablicę, ufundowaną przez IPN.
2020 – inicjatywy planowane
- Uroczystość sadzenia Dębów Pamięci dla uhonorowania funkcjonariuszy Policji Państwowej: Bronisława Zołotara, aspiranta Policji Państwowej Ludwika Jana Berskiego oraz przodownika Policji Państwowej Waleriana Wawrzkiewicza na terenie PP w Szczecin Dąbiu (planowana na kwiecień, przeniesiona na inny termin).
- Uroczystość sadzenia Dębów Pamięci na terenie SP nr 53 w Szczecinie upamiętniająca ofiary Zbrodni Katyńskiej (planowana na kwiecień, przeniesiona na inny termin).
Upamiętnienia zrealizowane – 2019
- 26 października 2019 – Akcja „Opiekujmy się Miejscami Pamięci”. W ramach akcji pracownicy Oddziałowego Biuro Upamiętnia Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Szczecinie wraz z młodzieżą z koła wolontariatu działającego w Szkole Podstawowej nr 63 w Szczecinie posprzątali teren wokół obelisku „Bohaterom Września 1939 r.” , „Krzyża Katyńskiego”, „Pomnika Ofiar nacjonalistów ukraińskich w latach 1939 – 1947”, „Pomnika Armii Krajowej” oraz teren wokół grobu generała Aleksandra Litwinowicza.
- 18 października 2019, w ramach programu „Katyń… ocalić od zapomnienia”, na terenie Szkoły Podstawowej im. Juliana Grunera w Świerznie, przy „Dębie pamięci”, została odsłonięta tablica pamiątkowa poświęcona patronowi szkoły, ufundowana przez Oddział IPN w Szczecinie.
Kapitan Julian Gruner – urodził się 13 października 1898 r. w miejscowości Wisztyniec. W 1919 r. wstąpił ochotniczo do Wojska Polskiego (10 Pułku Ułanów Litewskich). Za odwagę i męstwo w wojnie polsko-bolszewickiej został odznaczony Krzyżem Walecznych. W 1925 r. uzyskał tytuł doktora nauk medycznych. Jako wybitny sportowiec specjalizujący się w rzucie oszczepem i skoku wzwyż zdobywał medale na Mistrzostwach Polski Seniorów, oraz z sukcesami reprezentował Polskę na Akademickich Mistrzostwach Świata. 30 sierpnia 1939 r., został zmobilizowany, jako szef szpitala wojskowego w Stanisławowie. Wzięty do niewoli sowieckiej trafił do Starobielska. Zamordowany strzałem w tył głowy przez NKWD w Charkowie. Pozostawił żonę Marię i córkę Ewę.
- 24 czerwca 2019, w ramach programu „Katyń… ocalić od zapomnienia”, przed gmachem Aresztu Śledczego w Szczecinie odbyła się uroczystość zasadzenia Dębu Pamięci dla uhonorowania aspiranta SW Władysława Mrówczyńskiego (1895-1940). Wydarzenie zorganizował pion upamiętnień szczecińskiego oddziału IPN.
Władysław Mrówczyński w latach 1918–1922 służył w Armii Polskiej we Francji oraz w Wojsku Polskim. Od 1927 r. pełnił służbę w Więzieniu Karnym w Drohobyczu. We wrześniu 1939 r. kierował przywięziennym młynem i piekarnią. Odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi, Medalem Niepodległości, Medalem Pamiątkowym za Wojnę, Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości. Aresztowany 8 października 1939 r. w Drohobyczu. Jeniec obozu w Ostaszkowie, zamordowany w Kalininie (obecnie Twer), pogrzebany w Miednoje. Żona Julia, z synami Tadeuszem i Stanisławem, została zesłana do Kazachstanu.
- 20 maja 2019, w ramach programu „Katyń… ocalić od zapomnienia”, na terenie Placówki Straży Granicznej w Szczecinie zostały posadzone Dęby Pamięci dla uhonorowania: porucznika Wacława Russockiego, podporucznika Franciszka Czermaka oraz starszego przodownika Policji Państwowej Ignacego Stankiewicza - zamordowanych strzałem w tył głowy przez NKWD w 1940 r. Uroczystość posadzenia Dębów Pamięci zorganizowana przez Oddziałowe Biuro Upamiętniana Walk i Męczeństwa IPN w Szczecinie była elementem obchodów „Dnia Patrona” Placówki Straży Granicznej w Szczecinie.
Franciszek Czermak (1902–1940) – żołnierz Korpusu Ochrony Pogranicza w Batalionie „Bereźne”. Zamordowany w Kalininie (obecnie Twer).
Wacław Russocki (1904–1940) – prawnik, dyplomata, przedwojenny konsula RP w Szczecinie, oficer 1. Pułku Kawalerii Korpusu Ochrony Pogranicza, zamordowany w Katyniu w 1940 r.
Ignacy Stankiewicz (1896–1940) – starszy przodownik Policji Państwowej na Komisariacie w Równem. Zamordowany w Bykowni.
- 26 kwietnia 2019, w ramach programu „Katyń… ocalić od zapomnienia”, na terenie Nadleśnictwa Trzebież odbyła się uroczystość zasadzenia Dębu Pamięci dla uhonorowania por. rez. Romana Trębskiego (1908–1940). Wydarzenie zorganizował pion upamiętnień szczecińskiego Oddziału IPN.
Roman Trębski (1908–1940) – syn Jana i Karoliny z domu Mierzejewska, ur. 24 czerwca 1908 r. w Warszawie, inżynier leśnik, zatrudniony w Nadleśnictwie Baranowicze. Przydział wojskowy otrzymał do 77. Pułku Piechoty w Lidzie. Zmobilizowany w 1939 r., zatrzymany wraz z oddziałem w 1940 r. Jeniec obozu w Starobielsku, zamordowany w Charkowie w 1940 r.
- 9 kwietnia 2019, w ramach programu „Katyń… ocalić od zapomnienia”, na terenie Bursy Szkolnej w Stargardzie został posadzony Dąb Pamięci dla uhonorowania aspiranta Policji Państwowej Jana Borkowskiego. Tablicę sfinansował Oddział IPN w Szczecinie.
Jan Borkowski (1896–1940) – funkcjonariusz policji, uczestnik I wojny światowej, żołnierz 51 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych, odznaczony Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości i Brązowym Medalem za Długoletnią Służbę. Aresztowany we wrześniu 1939 r. Jeniec obozu w Ostaszkowie, zamordowany w Kalininie (obecnie Twer), pogrzebany w Miednoje.
Upamiętnienia zrealizowane – 2018
- 6 października 2018 w Szczecinie odsłonięto tablicę upamiętniającą porucznika rezerwy Wacława Piotra Russockiego. W prace nad przygotowaniem upamiętnienia i organizacją uroczystości zaangażowali byli pracownicy Oddziałowego Biura Upamiętnienia Walk i Męczeństwa w Szczecinie. Tablica pamiątkowa patrona Placówki Straży Granicznej w Szczecinie została umieszczona przy bramie głównej jednostki.
Piotr Russocki – prawnik, dyplomata, przedwojenny konsul RP w Szczecinie, oficer 1. Pułku Kawalerii Korpusu Ochrony Pogranicza, zamordowany w Katyniu w 1940 r.
- 17 września 2018, na ścianie rektoratu Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie, odsłonięto tablicę poświęconej lekarzom i farmaceutom – ofiarom Zbrodni Katyńskiej. W prace nad przygotowaniem upamiętnienia i organizacją uroczystości zaangażowali byli pracownicy Oddziałowego Biura Upamiętnienia Walk i Męczeństwa w Szczecinie.
- 25 lipca 2018, w ramach programu „Katyń… ocalić od zapomnienia”, w dniu Wojewódzkich Obchodów Święta Policji, na terenie Komendy Powiatowej Policji w Stargardzie został posadzony Dąb Pamięci dla uhonorowania starszego przodownika Policji Państwowej Juliana Onyszkiewicza. Uroczystość zorganizował pion upamiętnień szczecińskiego oddziału IPN.
Julian Onyszkiewicz (1892–1940) – funkcjonariusz policji, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych i Krzyżem Zasługi, zamordowany w Bykowni w 1940 roku.
- 27 kwietnia 2018, w ramach programu „Katyń… ocalić od zapomnienia”, przy Szkole Podstawowej nr 14 w Szczecinie zasadzono Dęby Pamięci upamiętniające ofiary mordu katyńskiego: porucznika Kazimierza Puzdrakiewicza oraz majora Włodzimierza Mękarskiego.
Włodzimierz Mękarski (1900–1940) – żołnierz Legionów Polskich, uczestnik walk polsko-ukraińskich, uczestnik wojny polsko-sowieckiej. Od 1939 r. żołnierz 44 pułku piechoty Strzelców Kresowych Jeniec obozu NKWD w Kozielsku, zamordowany w Katyniu.
Kazimierz Puzdrakiewicz (1898–1940) – żołnierz podczas wojny polsko-sowieckiej 1920 r. We wrześniu 1932 r. przydzielony do kadry Okręgu Korpusu Nr I. Zmobilizowany do 6 pułku piechoty Legionów Józefa Piłsudskiego. Wzięty do niewoli pod Trembowlą. Zamordowany w Katyniu.
2020 – inicjatywy planowane
- Pomnik katyński, Opole – inicjatywa Stowarzyszenia Rodzin Katyńskich, współfinansowanie i organizacja OBUWiM Wrocław. Decyzja o przełożeniu wydarzenia na jesień.
Wizualizacja pomnika
- uroczystość posadzenia „Dębu Pamięci” i odsłonięcia tablicy memoratywnej, Wieluń – organizatorami uroczystości są Oddział IPN we Wrocławiu i Burmistrz Wielunia. Z okazji uroczystości wydana została przez Oddział IPN we Wrocławiu książka autorstwa dr. Ksawerego Jasiaka Ofiara Zbrodni Katyńskiej. Kpt. Stanisław Mikulski ps. „Schwarzberg” komisarz Straży Granicznej (1890-1940), która już wkrótce będzie dostępna. Tablicę sfinansowało Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Łodzi.