Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej zorganizowało w dniach 31 maja – 1 czerwca 2012 roku międzynarodową konferencję naukową „Drugi obieg wydawniczy w PRL na tle historii samizdatu w państwach bloku sowieckiego po 1956 roku”.
Celem konferencji była refleksja nad historią niezależnego ruchu wydawniczego w Polsce lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych na tle innych krajów bloku sowieckiego. Konferencja z udziałem badaczy z polskich i zagranicznych ośrodków naukowych, reprezentujących różne dyscypliny naukowe, pozwoliła opisać rolę, jaką książki i pisma wydawane w drugim obiegu odegrały w drodze do demokratycznych przemian 1989 roku.
Drugi obieg wydawniczy stanowił jedną z głównych form aktywności opozycyjnej w Polsce lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Rzadko jednak to zjawisko wzbudzało szersze zainteresowanie historyków i innych badaczy. Warto zastanawiać się nad rolą, jaką nielegalnie drukowane pisma i książki odegrały w historii opozycji demokratycznej i „Solidarności”. Na zjawisko drugiego obiegu wydawniczego spojrzeć można też z szerszej perspektywy, analizując je na tle historii samizdatu w Europie Środkowo-Wschodniej po 1956 roku. Perspektywa porównawcza pozwoliła na przedstawienie podobieństw i różnic w funkcjonowaniu drugiego obiegu w poszczególnych państwach. Szczególnie interesujące są ujęcia problemowe, skupiające się na konkretnych zjawiskach i mechanizmach.
Obrady konferencji odbywały się w Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki „Przystanek Historia”, przy ul. Marszałkowskiej 21/25 w Warszawie.
Informacje dodatkowe: anna.piekarska@ipn.gov.pl
PROGRAM
31 MAJA 2012
9.00−9.05 – otwarcie konferencji – dr Łukasz Kamiński – Prezes Instytutu Pamięci Narodowej
9.05−11.00 − SESJA I – DRUGI OBIEG A OPOZYCJA
Prowadzenie – dr Małgorzata Choma-Jusińska (IPN)
- Drugi obieg. Samizdat, bibuła, wydawnictwa podziemne – wokół definicji z perspektywy leksykografii – dr Dorota Pazio-Wlazłowska (Instytut Slawistyki PAN)
- Piłsudski, Miłosz, Arendt… Co czytała opozycja? – Natalia Jarska (IPN/Instytut Historii PAN)
- Prasa podziemna w systemie komunikowania społecznego w okresie stanu wojennego – dr Roman Wróblewski (Uniwersytet Wrocławski)
- Kolportaż prasy podziemnej jako forma aktywności opozycyjnej (1981–1989) – Jan Olaszek (IPN/Instytut Historii PAN)
- „Karton z bibułą”. Prywatne kolekcje pism drugiego obiegu jako źródło do badań nad siecią kolportażu – na wybranych przykładach – Beata Szmytkowska (Archiwum Państwowe w Gdańsku/Stowarzyszenie Archiwistów Polskich)
- Dyskusja
11.00−11.15 – Przerwa kawowa
11.15−12.30 − SESJA II – STUDIA PRZYPADKÓW (część I)
Prowadzenie – dr Grzegorz Waligóra (IPN)
- „Biuletyn” i „Informator” – wydawnictwa organizacji „Ruch” (1969–1970) – Piotr Byszewski (IPN)
- „Biuletyn Informacyjny” KOR 1976–1980 – prof. Andrzej Friszke (Instytut Studiów Politycznych PAN/Collegium Civitas)
- Niezależna prasa studencka (1980–1981) – próba charakterystyki – Kamil Dworaczek (IPN/Uniwersytet Wrocławski)
- Dyskusja
12.30−12.40 – Przerwa kawowa
12.40−14.00 − SESJA II – STUDIA PRZYPADKÓW (część II)
Prowadzenie – dr Grzegorz Waligóra (IPN)
- Zespoły Drukarskie Vega. Podziemna działalność wydawnicza w Kielcach w latach 1983–1985 – Prof. Włodzimierz Batóg (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach)/Andrzej Karyś
- „Słowo Podziemne” (1982–1984) i jego twórca Edward Kirpluk – Andrzej W. Kaczorowski
- Komunistyczny drugi obieg? Bezdebitowe druki nurtu dogmatycznego w PZPR – Przemysław Gasztold-Seń (IPN/Uniwersytet Warszawski)
- Dyskusja
14.00−15.30 – Przerwa
15.30−16.40 − SESJA III – ZACHÓD I EMIGRACJA (część I)
Prowadzenie – dr Paweł Sowiński (Instytut Studiów Politycznych PAN)
- Odbiór polskich wydawnictw emigracyjnych i ich rola w Polsce rządzonej przez komunistów w latach 60. i 70.[ The Reception and Impact of Polish Émigré Periodicals and Books in Communist-Ruled Poland in the 1960s and early 1970s] – prof. Alfred Reisch (Hungarian Atlantic Council)
- Wolne słowo z Zachodu. Program dystrybucji książek za żelazną kurtyną na przykładzie Polski (rekonesans badawczy) – dr Małgorzata Choma-Jusińska (IPN)
- Rola Instytutu Literackiego w Paryżu w kształtowaniu się drugiego obiegu wydawniczego w Polsce – Urszula Kowalczyk (Instytut Historii PAN/Archiwum Państwowe m.st. Warszawy)
- Dyskusja
16.40−16.50 – Przerwa kawowa
16.50−18.00 − SESJA III – ZACHÓD I EMIGRACJA (część II)
Prowadzenie – Przemysław Gasztold-Seń (IPN/Uniwersytet Warszawski)
- Dolary na bibułę. Amerykańska pomoc finansowa dla „drugiego obiegu” wydawniczego w Polsce (1982–1989) – dr Patryk Pleskot (IPN)
- Pomoc amerykańska dla prasy podziemnej „Solidarnościowej”. Rola związków zawodowych i National Endowment for Democracy [U.S. Support for the Solidarity Underground Press: The Role of Organized Labor and the National Endowment for Democracy] – Arch Puddington (Freedom House)
- Zanim powstał Internet, Facebook i Twitter. Jak „Solidarność” wykorzystywała zachodnią technologię aby pokonać komunizm [Before the Internet, Facebook, and Twitter: How Solidarity Used Western Technology to Defeat Communism] – Benjamin B. Fisher
- Dyskusja
18.00−18.15 – Przerwa kawowa
18.15−20.00 − SESJA IV – SŁUŻBA BEZPIECZEŃSTWA NA TROPIE
Prowadzenie – dr Patryk Pleskot (IPN)
- Stosunek SB do niezależnego ruchu wydawniczego w latach 1976–1980 – dr Grzegorz Waligóra (IPN)
- Stosunek Służby Bezpieczeństwa do drugiego obiegu i podejmowane wobec niego działania operacyjne w latach 70. na przykładzie Wydawnictwa im. Konstytucji 3 Maja – Justyna Błażejowska
- Służba Bezpieczeństwa wobec pism i wydawnictw drugiego obiegu w latach 1980–1990 – Grzegorz Wołk (IPN/Uniwersytet Jagielloński)
- Działania SB wobec drugiego obiegu w okresie stanu wojennego na przykładzie Wydawnictwa im. gen. „Nila”- Fieldorfa – dr Cecylia Kuta (IPN)
- Nauka na usługach bezpieki – kryminalistyczna ekspertyza dokumentów – Igor Kordas (Centrum Szkolenia Policji w Legionowie)
- Dyskusja
1 CZERWCA 2012
9.00−10.15 − SESJA V – SAMIZDAT (cz. 1)
Prowadzenie – dr Jan Skórzyński (Europejskie Centrum Solidarności)
- Samizdat na wyższych uczelniach ZSRS w drugiej połowie lat 50. i pierwszej połowie lat 60. [Samizdat in the Academic in USSR in the Second Half of 1950s and the First Half of 1960s] – Alexander Zhidchenko (Modern National History Chair Named after F.M. Dostoevsky)
- Krytyczne wydanie “Khroniki tekushchikh sobyty” i nowe perspektywy badań nad fenomenem Samizdatu [The Annotated Edition of „The Chronicle of Current Events” and New Possibilities for Studying the Phenomenon of Samizdat] – Gennady Kuzovkin (Information and Public Education Center “Memorial”)
- Samizdat – rosyjscy Żydzi i spotkanie z Zachodem [Samizdat – Russian Jews, and encounter with the West] – Prof. Dmitry Shlapentokh (Indiana University)
- Dyskusja
10.15−10.30 – Przerwa kawowa
10.30−12.00 − SESJA V – SAMIZDAT (cz. 2)
Prowadzenie – prof. Vilem Precan (Czechoslowak Documentation Centre in Prague)
- Doświadczenie czechosłowackie: drugi obieg wydawniczy, wydawnictwa podziemne i emigracyjne. Zagrożenia związane z dystrybucją wydawnictw drugoobiegowych w kraju, oraz przerzutami do i z Czechosłowacji [Czechoslovak Experience: Second Circulation, Samizdat Publications, Exile Publications. Dangers of Clandestine Transportations in, from and to Czechoslovakia] – dr Marie Neudorflova
- Drugi obieg wydawniczy na Węgrzech a Służba Bezpieczeństwa [Hungarian Samizdat Culture and the State Security Services]– Alexandra Botyànszki (University of Szeged)
- Organizacja i funkcjonowanie drugiego obiegu wydawniczego w Litewskiej SRS [The Organization and Functioning of Samizdat Network in Lithuanian SRR] – Monika Kareniauskaitẻ (Vilnius University)
- Rozpowszechnianie wydawnictw drugoobiegowych jako forma intelektualnego sprzeciwu mniejszości etnicznych w ZSRS (doświadczenie kirgiskie) [Circulation of Forbidden Books and Manuscripts as a Form of Intellectual Resistance of the Soviet Ethnic Minorities (a Kyrgyz Experience)] – prof. Osmonakun Ibraimov (Kyrgyz-Turk Manas University)
- Dyskusja
12.00−13.30 – Przerwa
13.30−15.30 − SESJA VI – PERSPEKTYWA PORÓWNAWCZA
Prowadzenie – dr János Tischler (Węgierski Instytut Kultury w Warszawie)
- Polskie i ukraińskie wydawnictwa opozycyjne a walka o wolność słowa (1956–1989) – Katarzyna Litwin (Akademia Krakowska), Kamil Szpyt (Uniwersytet Rzeszowski)
- Kobiety samizdatu – Karolina Mendrela (Uniwersytet Śląski)
- Myśl polityczna Samizdatu [The Political Thought of Samizdat] – Piotr Wciślik (Central European University/Open Society Archives)
- Przenikanie wydawnictw drugoobiegowych do sfer życia oficjalnego [Reframing Europe. The Ascent of Underground Narratives into Official Public Spheres]– dr Christian Domnitz (Behörde des Bundesbeauftragen für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes der ehemaligen DDR)
- Dlaczego Polska? Czynniki rozwoju podziemnego ruchu wydawniczego w PRL – Katarzyna Ziętal (Fundacja Ośrodka KARTA)
- Dyskusja
15.30−15.45 – Przerwa kawowa
15.45−17.15 − Sesja VII –RUCH SPOŁECZNY
Prowadzenie – prof. Andrzej Friszke (Instytut Studiów Politycznych PAN/Collegium Civitas)
- Drugi obieg wydawniczy lat 70. i 80. jako element ruchu społecznego – zastosowanie socjologicznej teorii ruchów społecznych do analizy opozycji w Polsce – dr Adam Mielczarek
- Podziemny rynek. Drugi obieg wydawniczy lat 80. w perspektywie nowej socjologii gospodarczej – Mateusz Fałkowski (Uniwersytet w Erfurcie)
- Drugi obieg wydawniczy a sfera oficjalna – punkty styczne i komplikacje – dr Paweł Sowiński (Instytut Studiów Politycznych PAN)
- Niezależne wydawnictwo jako sposób na życie w schyłkowym okresie PRL. Czy jest potrzeba poszukiwań historycznych i demistyfikacji „drugiego obiegu”? – Jarosław Malik, dr hab. Grzegorz Miernik (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach)
- Dyskusja
17.15−17.30 – Przerwa kawowa
17.30−19.30 – Dyskusja panelowa „ZNACZENIE DRUGIEGO OBIEGU WYDAWNICZEGO W PRL”
Prowadzenie: Jan Olaszek (IPN/Instytut Historii PAN)
Uczestnicy:
Prof. Andrzej Friszke (Instytut Studiów Politycznych PAN/Collegium Civitas)
Dr Jan Skórzyński (Europejskie Centrum Solidarności)
Dr Paweł Sowiński (Instytut Studiów Politycznych PAN)
Dr János Tischler (Węgierski Instytut Kultury w Warszawie)
Dr Grzegorz Waligóra (IPN)
19.30−19.45 – Podsumowanie i zakończenie konferencji