E-Księgarnia
W dniach 14–15 października 2010 r. w Centrum Edukacyjnym IPN „Przystanek Historia” przy ul. Marszałkowskiej 21/25 w Warszawie odbyła się konferencja naukowa „Mechanizmy i ludzie władzy w PRL”, przygotowana przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Warszawie.
Podczas pierwszego dnia debaty historycy i politolodzy mówili m.in. o podstawach prawnych sprawowania władzy w PRL i nadrzędnej roli partii nad organami administracyjnymi oraz ludziach władzy i jej modelach.
Prof. Tadeusz Mołdawa, politolog, powiedział m.in., że władza w PRL powstała niezależnie od obowiązującego po II wojnie światowej ładu prawnego II Rzeczpospolitej. Zakwestionowano konstytucję kwietniową i marcową, a wprowadzono nową (1952 r.), która pozwalała na rządy jednej partii.
Historyk prof. Janusz Wrona, mówiąc o kompetencjach i hierarchii urzędów administracji centralnej, podkreślił, że władza opierała się na trzech atrybutach: wyznaczaniu i delegowaniu przez partię konkretnych osób na dane stanowiska, ich wszechobecności we wszystkich instytucjach oraz stałej ochronie takiej formy władzy przez UB, a później SB. Zwrócił uwagę na marginalizację roli sejmu.
Prof. Antoni Dudek, omawiając model nadzoru PZPR nad aparatem państwowym, nazwał go grą pozorów. „Mieliśmy do czynienia z próbą zachowania formalnej niezależności poszczególnych organów władzy państwowej przy równoczesnym jej faktycznym podporządkowaniu rzeczywistemu kierownictwu PZPR. Rzeczywistym ośrodkiem decyzyjnym pozostawał I sekretarz PZPR. On delegował władzę na różnego rodzaju osoby, urzędy i organy kolegialne” – tłumaczył.
Sebastian Drabik przedstawił funkcjonowanie Komitetu Wojewódzkiego PZPR (odpowiednika Komitetu Centralnego) na przykładzie województwa krakowskiego. Natomiast prof. Jerzy Eisler omówił zmiany kierownictw partyjnych w PRL. Podkreślił, że zmiany na szczytach PZPR każdorazowo były wymuszane przez Kreml. Wszyscy kolejni przedstawiciele władzy w PRL uzależnieni byli od władz ZSRS.
Dr Krzysztof Persak za pomocą prezentacji multimedialnej przedstawił relacje kilku organów wykonawczych władz naczelnych PZPR, m.in. Biura Politycznego KC PZPR i Sekretariatu KC. Przybliżył ich strukturę, skład personalny, wiek członków, aktywność i rodzaj spraw, którymi się zajmowały.
Dr Mirosław Szumiło natomiast zaprezentował syntetyczny obraz elity władzy, jej podstawowe cechy społeczno-demograficzne, wykształcenie, pochodzenie społeczne, wiek, płeć. Przedstawił zmiany pokoleniowe i ścieżki kariery.
Referat dr. Wandy Jarząbek dotyczył pozycji peerelowskich elit władzy w bloku wschodnim. Jej zdaniem pozycja PRL była najsilniejsza w czasach Gomułki, a najsłabsza za Gierka, po czym znowu wzrosła pod koniec lat 80.
Prof. Waldemar Dziak omówił różne modele sprawowania władzy komunistycznej na przykładzie Korei Północnej, Chińskiej Republiki Ludowej i Ludowej Republiki Albanii. Podkreślił, że powszechni i permanentny terror był główną metodą rządzenia (i ten stan niemal bez zmian trwa do dziś).
W drugim dniu konferencji mówiono m.in. o znaczeniu osobowości I sekretarza KC PZPR.
Robert Spałek, omawiając mechanizmy władzy w okresie 1948–1956, zastanawiał się, na ile w okresie bierutowskim mieliśmy do czynienia z despotycznym Bierutem, Bermanem i Mincem, a na ile z mechanizmem despotycznym. Zdaniem historyka osobowość Bieruta nie miała decydującego znaczenia w sprawach zasadniczych – współdecydentami byli zmieniający się reprezentanci specjalnych służb wojskowych i cywilnych, nad którymi w znacznej części władzę sprawowali Sowieci. Ważną rolę pełnili też kontrolerzy i recenzenci kierownictwa PZPR, jakimi byli ambasadorowie ZSRS.
Konrad Rokicki mówił natomiast o cechach charakteru Władysława Gomułki. Podkreślił, że w żadnym okresie istnienia PRL osobowość pierwszego sekretarza nie miała tak dużego wpływu na państwo i partię, jak w czasach Gomułki, nie tylko dlatego, że najdłużej pełnił funkcję I sekretarza. Choć miał grono najbliższych współpracowników (Józef Cyrankiewicz, Kazimierz Moczar), sprawował w pełni autorytarne rządy. Z upływem lat stawał się coraz bardziej despotyczny i przekonany o własnej nieomylności.
Z kolei dr Marcin Zaremba przybliżył postać Edwarda Gierka. I sekretarz preferował styl władzy określany rządami „ekipy”, do której angażował osoby zaprzyjaźnione. Zapewniało to spójność aparatu władzy, ale nie zawsze fachowość.
Prof. Andrzej Paczkowski opowiedział o gen. Wojciechu Jaruzelskim, który wpisywał się w schemat silnych przywódców. Skupił w swoim ręku pełnię władzy jako szef partii i jednocześnie premier rządu . Sprawował silne rządy, zorganizowane na wzór wojskowy.
W drugim dniu obrad został też przeprowadzony kilkugodzinny panel dyskusyjny na temat „»Państwo w państwie«. Rola wojskowych (GZI, WSW) i cywilnych (UB, SB) służb specjalnych w formalnym i nieformalnym zarządzaniu PR”L. Wzięli w nim udział badacze prezentujący odmienne spojrzenia i interpretacje historii PRL: prof. Antoni Dudek, prof. Andrzej Friszke, prof. Krzysztof Komorowski, prof. Andrzej Paczkowski, dr Zbigniew Siemiątkowski i prof. Andrzej Zybertowicz. Podczas rozmowy poruszono wiele wątków szczegółowych, które znajdą swoje odzwierciedlenie w publikacji przygotowywanej przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Warszawie. Syntetyczne ich omówienie byłowby trudne, niemniej jednak, chcąc podsumować dyskusję, można się pokusić o wniosek, że wbrew stereotypom nigdy nie było tak, że służby specjalne, mimo struktur, powiązań i wielkiego potencjału politycznego, rządziły partią. Ostateczny nadzór sprawowała partia i uosabiający ją I sekretarz KC PZPR (pewnym częściowym wyjątkiem od tej reguły były jednak lata stalinowskie).
PROGRAM SESJI
14 października 2010 r., czwartek
Prowadzenie: dr Tomasz Łabuszewski
I. Podstawy prawne sprawowania władzy. Nadrzędna rola partii nad organami administracyjnymi państwa
- Prof. Tadeusz Mołdawa, Podstawowe akty ustrojowe regulujące funkcjonowanie Polski Ludowej
- Prof. Janusz Wrona, Kompetencje i hierarchia urzędów. Formalna a rzeczywista pozycja polityczna Marszałka Sejmu, Przewodniczącego Rady Państwa, Prezesa Rady Ministrów
- Prof. Antoni Dudek, „Pierwsza władza” – model nadzoru PZPR nad władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądownictwem
- Sebastian Drabik, „Mikroświat” – Komitet Wojewódzki PZPR wobec wojewódzkich ogniw władzy i administracji państwowej (1956-1975)
- Prof. Jerzy Eisler, Zmiany kierownictw partyjnych w PRL
DYSKUSJA
II. Ludzie i modele władzy
- Dr Krzysztof Persak, Centralna egzekutywa PZPR
- Dr Mirosław Szumiło, Elita władzy. Studium socjologiczne
- Dr Wanda Jarząbek, Pozycja peerelowskich elit władzy w bloku wschodnim – wybrane przykłady
- Prof. Waldemar Dziak, Różne modele sprawowania władzy komunistycznej na przykładzie Korei Północnej, Chińskiej Republiki Ludowej, Ludowej Republiki Albanii
DYSKUSJA
15 października 2010 r., piątek
Prowadzenie: prof. Jerzy Eisler
III. Znaczenie osobowości I sekretarza KC PZPR (rola jednostki)
- Robert Spałek, Komunistyczny triumwirat: Bierut, Berman, Minc
- Konrad Rokicki, Apodyktyczny szef: Gomułka i podwładni
- Dr Marcin Zaremba, Rząd rządzi – partia kieruje
- Prof. Andrzej Paczkowski, Rola WRON i „Dyrektoriatu”
DYSKUSJA
IV. Panel historyczno-politologiczny:
Państwo w państwie. Rola wojskowych (GZI, WSW) i cywilnych (UB, SB) służb specjalnych w formalnym i nieformalnym zarządzaniu PRL
Moderator panelu: prof. Jerzy Eisler
Uczestnicy panelu:
prof. Antoni Dudek
prof. Andrzej Friszke
prof. Krzysztof Komorowski
prof. Andrzej Paczkowski
dr Zbigniew Siemiątkowski
prof. Andrzej Zybertowicz