E-Księgarnia
W 1977 r. w tomie IV fundamentalnego wydawnictwa Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945 została opublikowana wspólna depesza Delegata Rządu i Dowódcy Armii Krajowej. Redakcja zastrzegła, że ta depesza nie została wpisana do Dziennika Podawczego Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza. Jej treść podał kpt. Andrzej Pomian. Jak wyjaśniał, depeszę otrzymał od gen. Stanisława Tatara 2 sierpnia „po południu”, po czym udał się natychmiast do siedziby Rady Ministrów i poinformował o depeszy gen. Mariana Kukiela. „Po chwili” gen. Kukiel przekazał kpt. Pomianowi komunikat dla prasy i radia.
Poszukiwania depeszy prowadzone przez kilkadziesiąt lat nie doprowadziły do jej odnalezienia. Dopiero prace archiwistów Instytutu Pamięci Narodowej, związane z przygotowywaniem drugiego wydania opracowania Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, pozwoliły odszukać oryginał w Londynie w tzw. skrzyniach – w teczce dotyczącej zagadnienia pomocy lotniczej dla walczącej Warszawy, gromadzącej depesze skierowane do Bazy nr 11 we Włoszech.
W tym momencie wszystko stało się jasne – pierwsza depesza informująca o podjęciu jawnej walki w Warszawie została wysłana do Bazy we Włoszech. Stamtąd bowiem władze Polskiego Państwa Podziemnego spodziewały się uzyskać pomoc w postaci zrzutów lotniczych. Depesza była zaadresowana do premiera Stanisława Mikołajczyka i do Naczelnego Wodza gen. Kazimierza Sosnkowskiego.
Wyjaśniła się również sprawa numerów depeszy – 503-XXX-999 i 1503 – a także daty jej odbioru – 2 sierpnia, godz. 11.30. Depesza została rozszyfrowana i odczytana o 14.30. Co ciekawe, tego doniosłego faktu nie odnotował w swoim „dzienniku czynności” mjr Jan Jaźwiński. Pisze on dopiero o depeszy „Lawiny” (gen. Tadeusza Komorowskiego) nr 1507.
Jeżeli chodzi o archiwa w Polsce, odpis depeszy odebranej znajduje się w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego. Inny jej odpis zachował się w zbiorach Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce.
Nie jest to bynajmniej koniec historii „pierwszej depeszy”. Została ona bowiem nadana powtórnie przez radiostację podlegającą Stefanowi Korbońskiemu z Delegatury Rządu RP na Kraj. Mianowicie 7 sierpnia stacja nr 58 („Celina”) nadała do stacji nr 26 („Jesion”) w Londynie trzy depesze. Oprócz najbardziej nas interesującej – 503/XXX/999 – były to depesze o numerach 505/XXX/999 i 507/XXX/111. Obie są znane z tomu IV opracowania Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945.
Można by sądzić, że problem „pierwszej depeszy” został rozwiązany. Niestety, w dzienniku depesz Bazy we Włoszech nie odnotowano wpływu depeszy „Lawiny” nr 1503. Widnieje w nim depesza gen. Komorowskiego nr 1485, odebrana 1 sierpnia. Z kolei 2 sierpnia odebrano depesze o numerach: 1507, 1509, 1502, 1544, przy czym w rubryce, w której odnotowano depesze o numerach 1507 i 1509, podano informację: „Rozp. walki o Wwę”.
Być może interesującą nas depeszę zapisano, bez jej numeru, w dzienniku Bazy pod numerem 1162, gdzie odnotowano: „3.VIII. 1.VIII.; Lawina; Zrzuty na W-wę”.
Aby uzupełnić powyższe informacje, należy przywołać publikację niezwykle zasłużonego historyka Zbigniewa S. Siemaszki Łączność i polityka 1939–1946. Według niego, miała być jeszcze jedna „pierwsza depesza”, nadana otwartym tekstem wieczorem 1 sierpnia przez stację Wanda 3, znajdującą się przy drugim rzucie Komendy Głównej AK. Treść tej depeszy brzmiała: „Kraj do Centrali z dnia 1.VIII godz. 20.00. Działania powstańcze rozpoczęto o godz. 17.00”.
Artykuł opublikowany w „Biuletynie IPN” 7-8/2019
Waldemar Grabowski (ur. 1957) – historyk, dr hab., pracownik Biura Badań Historycznych IPN. Autor książek: Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940–1945 (1995); Polska tajna administracja cywilna 1940–1945 (2003); Państwo polskie wychodzi z podziemi. Cywilne struktury Polskiego Państwa Podziemnego w Powstaniu Warszawskim (2007); Szefostwo Biur Wojskowych Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej (2011); Kryptonim Moc. Sekcja Spraw Zagranicznych Delegatury Rządu RP na Kraj (2015) i in.